دکتری متالورژ، در صدر کمیسیون انرژی اتمی پاکستان (PAEC)
سخن از پاکستان که به میان آید، در میان عبارتی آشنا که به ذهن متواتر می گردند حتما نامی از انرژی اتمی و سلاح اتمی نیز وجود دارد. سال ۱۹۹۸ میلادی آغاز رقابت هسته ای بین هند و پاکستان بود و همزمان هر دو کشور دست به آزمایش تسلیحات اتمی مختلفی زدند اگر چه تا این زمان هیچ آزمایش جدید هسته ای به شکل علنی انجام نشده ولی هر دو در زمره کشورهای هسته ای جهان شناخته می شوند که سرمایه گذاری های هنگفتی را روی افزایش ظرفیت های هسته ای و ساخت بمب هسته ای انجام داده اند.
هیچی کدام معاهده منع گسترش تسلیحات هسته ای (NPT) را امضا نکردند چرا که این توافق در ازای فراهم ساختن دسترسی صلح آمیز کشورها به انرژی اتمی از جمله تولید برق آنها را ملزم به کنار گذاشتن طرح های کنونی یا آتی شان برای ساخت تسلیحات هسته ای می کند
این در حالیست که این دو کشور معتقدند NPT داشتن سلاح های هسته ای برای پنج قدرت برتر جهانی یعنی چین، فرانسه، روسیه، انگلستان و آلمان را بی مانع دانسته و در کشورهای دیگر را از ساخت این سلاح ها منع می کند. پاکستان در میان ۹ کشور که در راس آن آمریکا قرار دارد، طی سال ۲۰۱۹ بیشترین هزینه‌ها را صرف نگهداری و ساخت سلاح‌های هسته‌ای کرد و در عین حال پاکستان تنها کشوری که است که هزینه سال ۲۰۱۹ آن کمتر از مدت مشابه در سال ۲۰۱۸ است
اما چهره کلیدی در آغاز این فعالیت ها که بود؟
در سال ۱۹۷۵ میلادی دانشمندی هندی به نام عبدالقادر خان معروف به A.Q.Khan، (۱ آوریل ۱۹۳۶، – درگذشت ۱۰ اکتبر ۲۰۲۱)، از اروپا به پاکستان رفت تا آغازگر توسعه برنامه تسلیحات هسته ای این کشور باشد.
در مورد او باید گفت که فرزند هفتم خانواده بود و پدرش نیز مدیر مدرسه ای در شهر بوپال هند بود. سال ۱۹۴۷ منطقه شاهد صحنه هایی تلخ و جدایی هایی دردناک در طی تقسیم هند و پاکستان بود، در این بین خانواده خان تصمیم گرفتند با وجود فرار میلیونی مسلمانان به پاکستان، همچنان در بوپال بمانند. خان در سالهای نوجوانی خود شاهد بالا گرفتن تنش های قومی و مذهبی از جانب اکثریت هندو علیه مسلمانان و هم کیشانش در بوپال تأثیری محو نشدنی بر جهان بینی او گذاشت. در نهایت پس از فارغ التحصیلی از یک مدرسه محلی در بوپال، در سال ۱۹۵۲ خان با قطار سند میل پس از چهار خواهر و برادرش، به پاکستان پناه برد.
در پاکستان کالج کراچی پذیرای خان در رشته مهندسی متالورژی بود و او توانست با نمراتی بسیار خوب، با موفقیت فارغ التحصیل شود. از سال ۱۹۵۶ تا ۱۹۵۹، خان توسط شرکت متروپولیتن کراچی (دولت شهر) به عنوان بازرس اوزان و معیارها استخدام شد و درخواست بورسیه ای داد که به او اجازه می داد در آلمان غربی تحصیل کند. نگاه خان اینک به اروپا بود و پس از شروع کارشناسی ارشد خود ر دانشگاه فنی برلین غربی، در رشته متالورژی آنجا را مکانی مناسبی برای ادامه سیر تحصیلی خود یافت، چند سالی را در اروپا گذراند.
در سال ۱۹۶۲، در حالی که در تعطیلات در لاهه بود، با هنی که گذرنامه بریتانیایی داشت و در آفریقای جنوبی از مهاجران هلندی متولد شده بود، ملاقات کرد. او هلندی صحبت می کرد و دوران کودکی خود را در آفریقا گذرانده بود و سپس با پدر و مادرش به هلند بازگشته و در آنجا به عنوان یک خارجی ثبت شده زندگی می کرد.
در سال ۱۹۶۳ با هنی در یک مراسم مسلمان در سفارت پاکستان در لاهه ازدواج کرد. خان و هنی با هم صاحب دو دختر شدند. در دانشگاه کاتولیک لوون در بلژیک در سال ۱۹۷۲ از رساله دکتری خویش با موضوع در مورد مارتنزیت و کاربردهای صنعتی گسترده آن در زمینه مورفولوژی گرافن بود، به پایان برد. در سال ۱۹۷۲ به آمستردام نقل مکان کرد و در شرکت سانتریفیوژ غنی سازی اورانیوم اروپا ( به اختصارURENCO) مشغول به کار شد و هم زمان چشم او نظارگر وقایع بین هند و پاکستان بود.
در دهه ۱۹۶۰ الی۱۹۷۰، کشورهای آسیایی در یک مسابقه تسلیحاتی بودند. هند بلندپروازی های خود برای ساخت تسلیحات هسته ای را در ۱۹۶۲ شروع کرده بود. اتفاقات این دوره شتاب بیشتری به خود گرفته بودمد و کار تا جایی پیش رفت که هند جنگ مرزی مختصری با چین آغاز کرد و چین یک سلاح هسته ای را در سال ۱۹۶۴ آزمایش کرد. در خلال این چند سال، رقابت هایی در خفا و گاها در آشکار، بین هند و پاکستان صورت می گرفت.
جلمه ی ذوالفقار علی بوتو، رئیس جمهور پاکستان در ۱۹۶۵ زمینه ساز ارتباط خان در امستردام و بوتو در پاکستان بود. خان به بوتو پیشنهاد همکاری داد و بوتو به گرمی از این حلقه گمشده استقبال کرد.
ذوالفقار علی بوتو – رئیس جمهور پاکستان
” اگر هند بمب هسته ای بسازد ما هم حاضریم علف یا برگ درختان را بخوریم و گرسنه بمانیم اما بمب خودمان را بسازیم.”
خان بشدت تحت تأثیر وقایع گذشته بود، به ویژه شکست تحقیرآمیز پاکستان در یک جنگ کوتاه با هند. در ۱۷ سپتامبر ۱۹۷۴، خان به نخست وزیر پاکستان، ذوالفقار علی بوتو، نامه ای نوشت. او در این نامه عقیده داشت که مسیر اورانیوم به بمب، با استفاده از سانتریفیوژها برای غنی‌سازی، بهتر از مسیر پلوتونیوم (که قبلاً در پاکستان در حال انجام بوده) است که به راکتورهای هسته‌ای و بازفرآوری متکی است.
جنگ سال ۱۹۷۱ میلادی با هند، تهدیدی بزرگ برای موجودیت ارضی پاکستان به شمار می رفت چراکه در طی در این دوران تقریبا نیمی از سرزمین های پاکستان از دست رفت و پاکستان شرقی به بنگلادش مستقل تبدیل شد.این موضوع این کشور بر آن داشت تا شتاب بیشتری به برنامه ساخت تسلیحات هسته ای خود دهد. بنابریان در ۱۹۷۲ در پاکستان، بوتو دانشمندان را مأمور طراحی یک دستگاه هسته ای کرد. مشاور ارشد علمی بوتو، عبدالسلام، پیشنهاد ایجاد یک گروه مخفی نظری-فیزیک را داد. ریاض الدین، رئیس وقت این گروه، در کتاب خاطرات خود A Physicist’s Journey (2020) نوشت که این به سنت شبیه پروژه منهتن ایالات متحده است.
بوتو که در دسامبر ۱۹۷۴ با خان ملاقات کرده بود، او را تشویق کرد تا هر کاری که می تواند برای کمک به پاکستان در دستیابی به بمب انجام دهد. در طول سال بعد، در امستردام خان در سکوت کامل و سال ها قبل از شک اروپایی ها به او، فعالیت های مخفیانه اش را در URENCO را شروع کرده بود.
URENCO، کنسرسیومی متشکل از شرکت‌های انگلیسی، آلمانی و هلندی، در سال ۱۹۷۱ برای تحقیق و توسعه غنی‌سازی اورانیوم از طریق استفاده از اولتراسانتریفیوژها (سانتریفیوژهایی که با سرعت بسیار بالا کار می‌کنند) تأسیس شد. به خان مجوز امنیتی سطح پایین اعطا شده بود، اما از طریق نظارت ضعیف، به طیف کاملی از اطلاعات در مورد فناوری اولتراسانتریفیوژ دسترسی پیدا کرد و بارها از کارخانه هلندی در آلملو بازدید کرد.
یکی از کارهای او ترجمه اسناد آلمانی در مورد سانتریفیوژهای پیشرفته به هلندی بود. در نهایت توانست از طرح های نوعی سانتریفیوژ غنی سازی اورانیم در سطح نظامی، به شکلی محرمانه کپی برداری کند. همچنین فهرستی از تأمین‌کنندگان عمدتاً اروپایی را که می‌توان قطعات آن را تهیه کرد، جمع‌آوری کرد. قبل هر اقدام بازدارنده ای در اروپا، خان در ۱۵ دسامبر ۱۹۷۵، بدون جلب توجه به همراه با خانواده اش هلند را به مقصد پاکستان ترک کرد.
پاکستان آزمایشگاه های تحقیقاتی مهندسی خود را در ۱۹۷۶ با هدف ساخت و راه اندازی تاسیسات غنی سازی اورانیوم افتتاح کرد و ۱۰ هزار نیروی متخصص را به استخدام این آزمایشگاه ها در آورده بود.
کمیسیون انرژی اتمی پاکستان (PAEC)
خان ابتدا با کمیسیون انرژی اتمی پاکستان (PAEC) کار می کرد، اما با رئیس آن، منیر احمد خان، اختلافاتی ایجاد شد. در اواسط سال ۱۹۷۶، به دستور بوتو، خان آزمایشگاه تحقیقات مهندسی یا ERL را با هدف توسعه قابلیت غنی‌سازی اورانیوم تأسیس کرد. (در ماه می ۱۹۸۱ آزمایشگاه به آزمایشگاه تحقیقاتی خان یا KRL تغییر نام داد.) پایگاه عملیات خان در کاهوتا، ۵۰ کیلومتری (۳۰ مایلی) جنوب شرقی اسلام آباد بود. خان در آنجا نمونه اولیه سانتریفیوژها را بر اساس طرح های آلمانی توسعه داد و از لیست تامین کنندگان خود برای واردات قطعات ضروری از شرکت های سوئیسی، هلندی، بریتانیایی و آلمانی و غیره استفاده کرد.
خان از ارتباطات خود بهره گرفت و مواد و فن آوری هایی با کاربرد دو گانه را خریداری کرد که هم می شد در زمینه نظامی و هم غیرنظامی از آنها استفاده نمود. او شبکه ای از شرکت ها در مناطق مختلف دنیا را به خدمت گرفت تا توجه بین المللی به برنامه هسته ای پاکستان را به حداقل میزان ممکن برساند. در آن زمان قوانین صادراتی اروپا چندان سختگیرانه نبود و اروپایی ها مقاومتی در برابر خریدهای خان نداشتند.
نمایش موشک های پاکستانی با قابلیت حمل کلاهک اتمی
در اوایل دهه ۱۹۸۰، پاکستان نقشه‌های یک سلاح هسته‌ای را از چین دریافت کرد که از طرح انفجار اورانیوم استفاده میکرد که همانطور که گفته شد چینی‌ها در سال ۱۹۶۶ آن را با موفقیت آزمایش کرده بودند. اعتقاد عمومی بر این است که چینی‌ها یک طرح مشتق شده را برای پاکستانی‌ها را در ۲۶ مه ۱۹۹۰ آزمایش کردند. او که نیاز پاکستان به سلاح اورانیومی خود را برآورده کرده بود، در اواسط دهه ۱۹۸۰ شروع به ایجاد شرکت های پیشرو در دوبی، مالزی و جاهای دیگر کرد و از طریق این نهادها به طور مخفیانه سانتریفیوژها، قطعات، طرح ها و تخصص های گسترده سیاه را فروخته یا معامله میکرد.
شبکه بازار مشتریان آن شامل ایران، نیز بود که به ساخت مجتمع غنی سازی اورانیوم بر اساس مدل پاکستان ادامه داد. خان حداقل ۱۳ بار از کره شمالی، با هدف انتقال فناوری غنی سازی در آن کشور بازدید کرد. (آزمایشگاه او همچنین نوعی موشک بالستیک پاکستان را با کمک کره شمالی توسعه داد.) لیبی که توسط خان تامین می شد، برنامه تسلیحات هسته ای را آغاز کرد تا اینکه در سال ۲۰۰۳ توسط ایالات متحده متوقف شد.
دکتر عبدالقادر خان در پاکستان به عنوان قهرمان ملی شناخته می شود.
عموما دانشمندانی که در فرایند طراحی سلاح یا فعالیتی در ساختار پنهان اتمی و انرژی هسته ای دارند، هویت آنها پوشیده بود یا از دید مردم پنهان مانده و سازمان‌های امنیتی و اطلاعاتی آنها را زیر نظر دارند. به ندرت افراد مشهور قدرتمندی هستند که مصاحبه می کنند و تحقیقات خود را منتشر می کنند.
عبدالقدیر خانولی از این دسته بود که فناوری تسلیحات هسته ای را به داخل و سپس خارج از پاکستان انتقال داد و در کنفرانس های علمی شرکت کرد و آشکارا خدمات خود را نیز اعلام نمود. خان صادرات این فناوری به کشورهایی نظیر کره شمالی، لیبی و حتی حکومت صدام حسین را نیز کلید زد. اما در ادامه پس از مشخص شدن نقش پاکستان در انتقال این فناوری ممنوعه، کشورهای مختلف و حتی آژانس بین المللی انرژی اتمی نسبت به فعالیت های خان به پاکستان هشدار دادند.
پرویز مشرف نسبت به این مراودات تجاری اظهار بی اطلاعی کرد و خان به عنوان بانی این فعالیت معرفی شد. در سال ۲۰۰۴ طی یک برنامه تلویزیونی در عموم خان به فعالیت های خود اعتراف کرد. او مدعی شد که دولت هیچ اطلاعی از این معاملات نداشته و تمام مسئولیت را بر گردن گرفت. به دنبال این مصاحبه تلویزیونی خان به حبس خانگی محکوم شد و تا سال ۲۰۰۹ در کاخ گران قیمت و وسیع خود در اسلام آباد حبس بود. با این حال، همیشه برای بسیاری از پاکستانی ها، خان نماد غرور است، قهرمانی که سهمش در تامین و تقویت امنیت ملی کشورش در برابر هند را عملی کرد.
من علی خیرابی هستم، دانش آموخته مهندسی مواد. مطلبی که مطالعه شد مختصری از زندگی چهره اول اتمی پاکستان بود. سعی دارم شما را با پیشرفت های علمی و برگزیدگان و دانشمندان جمهوری اسلامی پاکستان، آشنا کنم.
