فرصت ها و چالش های حیاتی سازمان همکاری شانگهای (SCO) برای پاکستان: پیشرفت یا بن بست؟ | تحلیل ویژه

اجلاس سازمان همکاری شانگهای (SCO) در پاکستان: فرصت ها و چالش های منطقه ای

پاکستان میزبان اجلاس سازمان همکاری شانگهای (SCO) بود که از ۱۵ تا ۱۶ اکتبر برگزار شد. چندین رئیس دولت از کشورهای عضو در این اجلاس شرکت کردند. سازمان همکاری شانگهای، که در سال ۲۰۰۱ تأسیس شد، به یک پلتفرم حیاتی برای تقویت همکاری منطقه‌ای، رسیدگی به نگرانی‌های امنیتی وترویج همکاری اقتصادی بین کشورهای عضو خود تبدیل شده است.

در سال‌های اخیر، شاهد افزایش چشمگیری در پدیده چندقطبی بوده‌ایم که به «منطقه‌گرایی» و «تشکیل سازمان‌های منطقه‌ای» رونق بخشیده است. اتحادیه اروپا  توانایی تشکیل یک سازمان منطقه ای برای تغییر شرایط اجتماعی واقتصادی مردم خود را به بهترین شکل نشان داده است و موفقیتش در این زمینه انکارناپذیراست  و اگر سازمان همکاری شانگهای نیزبتواند از پتانسیل این منطقه استفاده کند، می تواند از همان منافع بهره مند شود.

سازمان همکاری شانگهای از زمان آغاز به کار، تمرکز خود را بر موضوعات تروریسم و ​​امنیت منطقه ای حفظ کرده است. این نشست برای رسیدگی به نگرانی های امنیتی، به ویژه نگرانی های ناشی از افغانستان، اهمیت ویژه ای قائل بود. پاکستان همیشه در خط مقدم جنگ علیه تروریسم بوده است و در مبارزه با این تهدید، هم از نظر فیزیکی و هم از لحاظ مالی، متحمل خسارات زیادی شده است. برای پاکستان بسیار مهم است که به این نگرانی ها رسیدگی شود و اطمینان حاصل شود که از خاک افغانستان برای انجام حملات تروریستی علیه پاکستان استفاده نخواهد شد چرا که ثبات آینده کشور به این مهم بستگی دارد.

با توجه به بحران‌های جاری در خاورمیانه، نشست سازمان همکاری شانگهای در پاکستان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است زیرا به دنبال رسیدگی به مسائل مهم جهانی و بررسی رویکردهای مشترک برای امنیت منطقه است.

این نشست فرصتی را برای کشورهای عضو فراهم می‌کند تا در مورد استراتژی‌های تثبیت مناطق درگیری و ترویج صلح بحث و گفتگوکنند و در نهایت به ایجاد یک منطقه امن‌تر و مرفه‌تر کمک کنند.

پیگیری روند سازمان همکاری شانگهای جهت ایجاد زمینه های مشترک  برای رسیدگی به چشم انداز ژئوپلیتیکی و اختلافات منطقه ای در حال وقوع در خاورمیانه جالب توجه است.

SCO و نقش پاکستان در تقویت امنیت و توسعه اقتصادی منطقه ای

اجلاس SCO بستری را برای اسلام‌آباد فراهم کرد تا روابط دیپلماتیک خود را با کشورهای عضو، به ویژه چین، روسیه و کشورهای آسیای میانه تقویت کند. برای اسلام‌آباد این مساله اهیمت زیادی دارد که در تعامل با کشورهای عضو به صورت دیپلماتیک موفق باشد و دیدگاه خود را در مورد طیف وسیعی از مسائل از جمله امنیت، اتصال منطقه‌ای، تغییرات آب و هوا، افغانستان، فقر و کشمیر ارائه دهد.

علاوه بر این، پاکستان ‌توانست از این اجلاس برای پیشنهاد یک توافقنامه توسعه زیرساخت چندوجهی، به ویژه با کشورهای آسیای میانه و محصور در خشکی استفاده کند. با پیشنهاد ارتقای زیرساخت‌ها مانند جاده‌های اتصال به بنادر، امکانات بهبود یافته بنادر و راه‌حل‌های جامع انبارداری، و حمایت از پشتیبانی فنی و همکاری، پاکستان می‌تواند خود را به عنوان یک مرکز تجاری برای آسیای میانه با تقویت روابط منطقه‌ای قرار دهد.

در این راستا، اعضای این سازمان  پیشنهاد معرفی یک واحد پولی مشترک بین کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای را مطرح کرده اند که می تواند همکاری های تجاری و اقتصادی منطقه ای را به میزان قابل توجهی افزایش دهد. ارز مشترک، معاملات بین کشورهای SCO را ساده می‌کند، ریسک نرخ ارز را کاهش می‌دهد و تجارت روان‌تر را تسهیل می‌کند. معرفی یک ارز مشترک می‌تواند به رفع موانع مالی موجود در کشورهای عضو مانند نوسانات نرخ ارز و هزینه‌های معاملات کمک کند.

بسیاری از اتحادیه‌های اقتصادی موفق در سراسر جهان، مانند یورو، مزایای بالقوه یک ارز مشترک را نشان می‌دهند. یک ارز مشترک اتکا به دلار آمریکا برای معاملات بین‌المللی را کاهش می‌دهد. حمایت اسلام‌آباد از این ابتکار می‌تواند پاکستان را به عنوان یک رهبر در ترویج راه حل‌های نوآورانه برای چالش‌های منطقه‌ای قرار دهد.

بدون شک، همانطور که SCO فرصت‌هایی را ارائه می‌دهد، ازطرفی چالش‌های بسیاری را نیزبه همراه می‌آورد. مهم‌ترین چالش، روابط پرتنش بین پاکستان و هند است که می‌توانست این اجلاس را تحت تأثیر قرار دهد. لجبازی دهلی نو و امتناع از تعامل سیاسی با اسلام‌آباد می‌تواند اثربخشی SCO را در حل مسائل دو جانبه مختل کند.

البته امروز با صدور ویزای بیش از ۸۰ نفر از زائران پاکستانی برای سفر و زیارت مقبره های علمای بزرگ مسلمان در هند، به نظر میرسد اولین نتایج سفر وزیر أمور خارجه هند به پاکستان قابل مشاهده است.

پاکستان باید روابط خود را با قدرت‌های بزرگ هدایت کند، تعادل خود را با چین و روسیه حفظ کند و در عین حال تعامل سازنده ای با هند داشته باشد. این مانور تعادل ظریف برای اطمینان از اینکه اجلاس SCO منجر به نتایج معناداری می‌شود که به نفع کل منطقه است، حیاتی خواهد بود.

در بازه زمانی که کشورهای عضو SCO برای بحث در مورد مسائل فوری منطقه‌ای و بین‌المللی گرد هم آمدند، پاکستان فرصت بی‌نظیری برای تثبیت نقش خود به عنوان تسهیل‌کننده گفتگو و همکاری داشت. این اجلاس یک رویداد تاریخی بود و پتانسیل شکل دادن به آینده همکاری منطقه‌ای در یک دنیای چند قطبی را دارا بود. پاکستان باید از این فرصت برای ارائه مؤثر دیدگاه خود در مورد مسائلی که ثبات آینده آن را تحت تأثیر قرار می‌دهند، استفاده کند.

همکاری اقتصادی یکی از ستون‌های مهم این سازمان است. بر کسی پوشیده نیست که پاکستان دستخوش آشفتگی سیاسی و با رکود اقتصادی است. بهره‌برداری از این فرصت برای تجدید تعامل اقتصادی در پروژه‌های بزرگ مانند کریدور اقتصادی چین-پاکستان و جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی، به ویژه در بخش‌هایی مانند انرژی، تجارت و زیرساخت‌ها، می‌تواند در درازمدت برای این کشور سودمند باشد.

افزایش چشمگیر کسری تجاری پاکستان با کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای (SCO) در سال مالی ۲۰۲۴

کسری تجاری پاکستان با نه کشور سازمان همکاری شانگهای (SCO) در سال مالی ۲۰۲۴ به بیش از ۴۱ درصد افزایش یافت و از ۸.۲۹۸ میلیارد دلار در سال مالی قبل به ۱۱.۷۰۳ میلیارد دلار رسید. این افزایش به دلیل افزایش چشمگیر واردات از چین، روسیه و هند است.

پ.ن:( کسری تجاری زمانی اتفاق می‌افتد که ارزش واردات یک کشور از ارزش صادرات آن بیشتر باشد. به عبارت دیگر، وقتی یک کشور بیشتر از آنچه که به کشورهای دیگر می‌فروشد (صادرات)، از آنها کالا و خدمات می‌خرد (واردات)، دچار کسری تجاری می‌شود.)

صادرات پاکستان به کشورهای SCO، به ویژه چین، در سال مالی ۲۰۲۴ رشد چشمگیری داشته است. با این حال، صادرات به سایر کشورها همچنان رو به کاهش بوده است، این موضوع بر اساس داده‌های گردآوری شده توسط بانک مرکزی پاکستان اعلام شده است.

ارزش صادرات پاکستان به نه کشور SCO چین، هند، ایران، قزاقستان، قرقیزستان، روسیه، تاجیکستان، ازبکستان و بلاروس  در سال ۲۰۲۳-۲۴ به ۳.۰۷۶ میلیارد دلار افزایش یافت که نسبت به ۲.۳۲۳ میلیارد دلار در سال مالی ۲۰۲۳، رشد ۳۲.۴ درصدی را نشان می‌دهد.

بر خلاف این، واردات در سال مالی ۲۰۲۴ به ۳۹.۱۴ درصد افزایش یافت و از ۱۰.۶۲۱ میلیارد دلار در دوره مشابه سال گذشته به ۱۴.۷۷۹ میلیارد دلار رسید. این نشان دهنده افزایش کسری تجاری با اکثر کشورها در سال مالی ۲۰۲۴ است.

واردات از چین نیز در سال مالی ۲۰۲۴ به ۳۹.۷۸ درصد افزایش یافت و از ۹.۶۶۲ میلیارد دلار در ماه‌های مشابه سال گذشته به ۱۳.۵۰۶ میلیارد دلار رسید.

بخش عمده واردات در کشورهای SCO نیز از چین تأمین می‌شود، به دنبال آن روسیه و هند قرار دارند. سهم واردات از چین در سال مالی ۲۰۲۴ به ۹۱.۳۸ درصد رسید.

صادرات پاکستان به چین در سال مالی ۲۰۲۴ به ۳۳.۶۸ درصد افزایش یافت و از ۲.۰۲۵ میلیارد دلار در سال مالی ۲۰۲۳ به ۲.۷۰۷ میلیارد دلار رسید. سهم منطقه‌ای صادرات پاکستان به چین ۶۳ درصد بود.

واردات از روسیه در سال مالی ۲۰۲۴ به ۳۶.۵۸ درصد افزایش یافت و از ۷۴۰.۱۸ میلیون دلار در سال مالی ۲۰۲۳ به ۱.۰۱ میلیارد دلار رسید. بر خلاف این، صادرات به روسیه در سال مالی ۲۰۲۴ نسبت به سال قبل ۱۰.۸۹ درصد کاهش یافت و به ۷۸.۹۱ میلیون دلار رسید.

واردات از هند در سال مالی ۲۰۲۴ به ۸.۸۶۶ درصد افزایش یافت و از ۱۹۰.۰۴ میلیون دلار در سال مالی ۲۰۲۳ به ۲۰۶.۸۹ میلیون دلار رسید. در همین حال، صادرات به هند در سال مالی گذشته به ۳.۶۶۹ میلیون دلار رسید که افزایش قابل توجهی نسبت به ۰.۳۲۹ میلیون دلار در سال مالی ۲۰۲۳ است.

قزاقستان در میان کشورهای آسیای مرکزی (CASs) بیشترین ارزش صادرات را در سال مالی ۲۰۲۴ به ارزش ۱۸۳.۱۶ میلیون دلار داشت، در حالی که این رقم در سال مالی ۲۰۲۳ به ۹۵.۲۲ میلیون دلار رسیده بود که نشان دهنده افزایش ۹۲.۳۵ درصدی است. ارزش واردات از قزاقستان ۸۴.۵۵ درصد کاهش یافت و از ۴.۳۸۳ میلیون دلار در سال مالی ۲۰۲۳ به ۰.۶۷۷ میلیون دلار رسید.

صادرات پاکستان به قرقیزستان در سال مالی ۲۰۲۴ نسبت به ۹.۸۶ میلیون دلار در سال مالی ۲۰۲۳، با ۹.۵۶ میلیون دلار ثابت مانده است که نشان دهنده کاهش ناچیز است. واردات از قرقیزستان در سال مالی ۲۰۲۴ نسبت به ۰.۱۷۵ میلیون دلار در سال قبل، ۱۰۰ درصد افزایش یافت و به ۰.۳۵۷ میلیون دلار رسید.

صادرات به تاجیکستان در سال مالی ۲۰۲۴ نسبت به ۲۳.۲۶ میلیون دلار در سال قبل، ۳۷.۳۸ درصد کاهش یافت و به ۱۴.۴۶ میلیون دلار رسید. با این حال، واردات از تاجیکستان ۶۵.۶۷ درصد افزایش یافت و از ۳.۷۰ میلیون دلار در ماه‌های مشابه سال گذشته به ۶.۱۳ میلیون دلار رسید.

پاکستان و تاجیکستان قبلاً توافقنامه تجارت ترانزیت را امضا و اجرا کرده‌اند. بر اساس این توافقنامه، تاجیکستان کالاها را از طریق بنادر دریایی پاکستان وارد می‌کند.

صادرات پاکستان به ازبکستان در سال مالی ۲۰۲۴ نسبت به ۷۹.۴۲ میلیون دلار در سال مالی ۲۰۲۳، ۲.۰۵ درصد کاهش یافت. واردات ۹۱ درصد افزایش یافت و از ۱۴.۹۴ میلیون دلار به ۲۸.۵۴ میلیون دلار رسید.

ازبکستان قبلاً توافقنامه تجارت ترانزیت خود را با پاکستان اجرا کرده است، که بر اساس آن ۱۲۰۰ کانتینر در ماه فوریه وارد شده است.

واردات پاکستان از بلاروس در سال مالی ۲۰۲۴ به ۲۷.۶۴ میلیون دلار رسید، در حالی که این رقم در سال مالی ۲۰۲۳ به ۵.۶۰ میلیون دلار رسیده بود. صادرات به ۱.۷۹ میلیون دلار رسید، در حالی که در سال قبل به ۲۰۰۵ میلیون دلار رسیده بود.

تجارت پاکستان و ایران:

تجارت پاکستان و ایران عمدتاً بر اساس مبادله کالا است. اقتصاد ایران و پاکستان در حوزه تجارت خارجی مکمل یکدیگرند بنابراین پاکستان می‌تواند نقش مهم و اساسی در پیاده‌سازی نقشه ارزی و تجاری کشور داشته باشد. در واقع توسعه تجارت خارجی با پاکستان می‌تواند به ایران برای خنثی‌سازی تحریم‌ها کمک شایانی کند. این موضوع در ارتباط با پاکستان نیز از طریق کمک ایران به تأمین امنیت انرژی این کشور برای پیگیری برنامه‌های توسعه اقتصادی مطرح است.

تراز تجاری ایران و پاکستان در سال ۱۴۰۱:

تراز تجاری ایران و پاکستان از حدود ۹۴۸.۷ میلیون دلار در سال ۱۴۰۰ به ۶۴۶.۲ میلیون دلار در سال ۱۴۰۱ رسید. بررسی آمار تجارت بین ایران و پاکستان نیز نشان می‌دهد تراز تجاری ایران با پاکستان به لحاظ ارزشی طی سال‌های ۱۳۹۲ تا ۱۴۰۱ همواره به نفع ایران بوده، اما طی دو سال ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ واردات ایران از پاکستان از سرعت رشد به مراتب بالاتری در مقایسه با صادرات ایران به پاکستان داشته و سهم برنج نیز از کل ارزش صادرات ایران از این کشور بیش از ۸۵ درصد بوده است.

تراز تجاری ایران و پاکستان در سال ۱۴۰۲:

رشد تجارت غیرنفتی ایران و پاکستان در سال ۱۴۰۱ با رشد ۱۰ درصدی به ۲.۷ میلیارد دلار رسید که هنوز با ظرفیت ۵ میلیارد دلاری تجارت دو کشور فاصله زیادی دارد. سخنگوی کمیسیون روابط بین الملل و توسعه تجارت خانه صنعت، معدن و تجارت ایران، گزارشی از تجارت ایران و پاکستان در سال ۱۴۰۲ اعلام کرده است. بر این اساس تجارت غیر نفتی ایران و پاکستان در سالی که گذشت، به بیش از ۴.۹ میلیون تن به ارزش ۲.۷ میلیارد دلار رسیده که این میزان نسبت به سال ۱۴۰۱ با  رشد ۱۴.۷ درصدی در وزن و ۱۰ درصدی در  ارزش همراه بوده است.

از این میزان  بیش از ۴.۳ میلیون تن کالا،   به ارزش ۲.۰۷ سهم صادرات ایران به پاکستان بوده که نسبت به سال ۱۴۰۱ رشد ۲۳ درصدی در وزن و ۳۹ درصدی در ارزش داشته است.

واردات ایران از پاکستان در سال ۱۴۰۲ به بیش از ۵۵۴ هزار تن کالا، به ارزش ۶۷۳.۹ میلیون دلار رسیده که این میزان نسبت به سال قبل کاهش ۲۶ درصدی در وزن و ۳۳ درصدی در ارزش داشته است.

عمده‌ترین دلیل این کاهش، افزایش تولید برنج در کشور و عدم نیاز به واردات این محصول مانند سال‌های قبل از کشورهایی نظیر پاکستان و هند بوده است.

پاکستان یکی از مهم‌ترین شریک‌های تجاری ایران از سال ۱۳۹۷ تا کنون بوده به‌گونه‌ای که در ۱۰ ماهه۱۴۰۲به میزان ۳.۶ میلیون تن کالا به ارزش ۱.۷ میلیارد دلار به پاکستان صادر و ۴۴۶ هزار تن کالا به ارزش ۵۲۷ میلیون دلار از آن کشور وارد شده است. تراز تجاری ۱۰ ماهه سال ۱۴۰۲با پاکستان برابر ۱.۱۴ میلیارد است. عمده‌ترین اقلام وارداتی ایران از این کشور در مدت یادشده، کالاهایی همچون برنج کامل سفید شده، موز و سایر حیوانات از نوع گاو به جز مولد نژاد خاص بوده است.البته دو کشور تلاش‌هایی برای توسعه مناسبات تجاری داشتند که هنوز به نتیجه نهایی نرسیده است؛

برای مثال در سال ۱۳۸۲ ایران و پاکستان یک موافقت‌نامه تعرفه ترجیحی منعقد کردند، اما از سال ۱۳۹۷ واردات بیش از ۲۰۰۰ قلم کالا ممنوع شد و خیلی از کالاهای موجود در توافق نامه تعرفه ترجیحی ایران و پاکستان نیز در این لیست قرار گرفتند. آذر ماه سال ۱۴۰۱ سخنگوی وقت وزارت صمت از احیای موافقت نامه تعرفه ترجیحی بین ایران و پاکستان خبر داد و مقرر شد واردات برخی از کالاهای ممنوعه نیز از این کشور آزاد شود و ایران نیز بتواند با تعرفه کمتر به پاکستان کالاهایی را صادر کند تا کارکرد اصلی تجارت ترجیحی با پاکستان احیا شد.