مناطق ویژه تکنولوژی پاکستان چیست؟

مناطق ویژه تکنولوژی پاکستان چیست؟

اقتصاد پاکستان به عنوان اقتصاد در حال توسعه کم درآمد طبقه بندی می شود. از نظر تولید ناخالص داخلی بر اساس برابری قدرت خرید (PPP) در جایگاه بیست و سوم قرار دارد. در سال ۲۰۲۱، جمعیت این کشور ۲۲۷ میلیون نفر بود. در سال مالی 22، تولید ناخالص داخلی اسمی پاکستان 376 میلیارد دلار آمریکا با تولید ناخالص داخلی اسمی سرانه 1658 دلار آمریکا  بود. تولید ناخالص داخلی آن بر اساس PPP برابر با 1.512 تریلیون دلار با تولید ناخالص داخلی (PPP) سرانه 6662 دلار آمریکا  است [1]. ابتدا تارخچه ای از حضور اینترنت در پاکستان را مطالعه می کنیم.

اینترنت در پاکستان از اوایل دهه 1990 در دسترس بوده است. گفته می شود که پاکستان حدود 124 میلیون کاربر اینترنت دارد که آن را به هفتمین جمعیت بزرگ کاربران اینترنت در جهان تبدیل می کند.[2][3] فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) یکی از صنایع در حال رشد سریع در کشور است. در سال 2001 فقط 1.3% از مردم از اینترنت استفاده می کردند. تا سال 2006 این رقم به 5/6% و در سال 2012 به 0/10%  افزایش یافت. از جولای 2021؛ درصد کاربران اینترنت در پاکستان به 54% رسیده است که می توان براورد نمود  نزدیک به 118 میلیون شهروند به اینترنت دسترسی دارند [3] [4].

اولین سرویس ایمیل Dial-up توسط دیجی کام پاکستان(Digicom Pakistan ) در سال 1992-1993 معرفی شد. همچنین اولین سرویس اینترنت تلفنی در پاکستان در سال 1994 مجددا توسط همین شرکت شروع به کار کرد. و اتصال K128  را در کراچی ایجاد کرد. مهندس ناصر خان قاضی، اولین مهندسی بود که در سال 1994 نخستین پیوند اینترنتی را در خانه Pardesi Old Queen Road کراچی نصب و راه اندازی کرد و اولین شخصی در پاکستان شد که مرور اینترنت آنلاین را تجربه کرد.

شرکت دولتی مخابرات پاکستان با مسئولیت محدود (PTCL) در سال 1995 شروع به ارائه دسترسی از طریق شبکه تلفنی تماس محلی در سراسر کشور کرد. این کشور سیاست روبه جلو و جاهطلبانه فناوری اطلاعات را با هدف تقویت انگیزه پاکستان برای نوسازی اقتصادی و ایجاد یک صنعت نرم افزاری قابل صادرات دنبال می کند. در سال 2001 میکرونت باند پهن اولین سرویس DSL را راه اندازی کرد. تا پایان سال 2001، 50 ارائه دهنده خدمات اینترنتی در کشور وجود داشت]5[.

دستیابی پاکستان به فیبر نوری زیردریایی خود در سال 2000 نیز به شکوفایی بازار ISP کمک کرد. پاکستان در سال 2007 تقریباً 128 ISP داشت که مشتریان آن در مناطق اسلام آباد، کراچی و لاهور متمرکز بودند. PTCL خدمات اینترنت شماره گیری رایگان را به همه مشترکین تلفن ثابت خود ارائه می دهد.

در سال 2006 نایاتل شروع به ارائه خدمات سه گانه فیبر به کاربر (FTTU) در پایتخت اسلام آباد نمود.

در سال 2005 تلکام مالزی 78 درصد سهام را در مالتی نت پاکستان به دست آورد، [6] و راه اندازی «پروژه اتحاد» را اعلام کرد. طرح اولیه این پروژه پیشنهاد می کرد که این شرکت 4500 کیلومتر کابل فیبر نوری ایجاد کند که 77 را به هم متصل می کند. شهرهای کشور تخمین زده شد که این پروژه در 14 ماه تکمیل شود و منجر به یک ستون فقرات DWDM بسیار در دسترس، کاملا اضافی و انعطاف پذیر با ظرفیت عملیاتی 20 گیگابایت در ثانیه و 48 هسته فیبر تیره شد. Multinet دارای یک شبکه فیبر نوری خود ترمیم شونده و مقیاس پذیر به طول 12000 کیلومتر است که بیش از 120 شهر پاکستان را پوشش می دهد]7[.

دسترسی پهن باند در شهرهای بزرگ در دسترس است، اینترنت پهن باند بی سیم توسط شبکه های حلقه محلی بی سیم (WLL) در بسیاری از شهرهای بزرگ معرفی شده است، و شبکه های قابلیت همکاری جهانی برای دسترسی مایکروویو (WiMAX) در حال گسترش هستند. اکثر شرکت‌های پاکستانی، مؤسسات آموزشی و ادارات دولتی وب‌سایت‌های خود را نگهداری می‌کنند که این امر تقاضا برای دسترسی به اینترنت را بیشتر کرده است.]8[.

در زمینه فن آوری اطلاعات، پاکستان در حال حاضر میزبان تعدادی از شرکت های IT جالوت است. نام‌های بزرگی مانند NETSOL Technologies، System Limited، TRG Pakistan و حتی TechAbout  در حال حاضر سهم بزرگی در رشد سریع اقتصاد فناوری اطلاعات پاکستان داشته‌اند. در عین حال، صنعت تجارت در حال شکوفایی الکترونیک در این کشور، به ارزش یک میلیارد دلار،  مشارکت‌ها و سرمایه‌گذاری شرکت‌هایی مانند آمازون، علی‌بابا و راکت اینترنت را جذب خود کرده است و این حکایت از میزبانی پاکستان، از چنین رشد بی سابقه ای دارد.

اما اکنون صنعت تکنولوژی پاکستان در حال تجربه تحول های دیگری نیز هست. ابتکاراتی که تحت حمایت دولت هستند امکان ایجاد مناطق فناوری ویژه را فراهم کرده که هدف آن تقویت اقتصاد فناوری اطلاعات (IT)  کشور است. فهم هدف آن ساده است: تشویق شرکت‌های فناوری برای باز کردن فعالیت‌های خود در داخل کشور از طریق استفاده از برنامه‌های معاف از مالیات.

همانطور که توسط STZA بیان شده است، از نظر رتبه در سهولت انجام تجارت، پاکستان دومین جایگاه بین کشورهای جنوب آسیا را دارد، در عین حال جزو 10 کشوری است که برای اصلاحات سریع فضای کسب و کار تلاش می کنند، و دارای 70 درصد افزایش صادرات فناوری اطلاعات در سه سال گذشته بوده. این مشمول مناطق فناوری ویژه شدن موجب ترغیب سرمایه گذاری بیشتر در این بخش می شود.

آیا پاکستان می تواند از وابستگی به دلار آمریکا خلاص شود ؟ ←

مناطق ویژه تکنولوژی چه هستند؟

منطقه فناوری ویژه یا همان  STZ (Special Technology Zone) یک اکوسیستم دانش طراحی شده بر اساس مدل مارپیچ سه گانه نوآوری است که در آن دولت مشوق های ویژه ای را برای تسریع توسعه، ترویج و تکثیر جدیدترین فناوری ها ارائه می دهد. این در واقع شبیه یه خوشه یا سلسله از فعالیت ها است که در آن نوآوری، قوه محرکه¬ی اصلی تمام فعالیت های اصلی و جانبی است. شرکت‌ها و افرادی که برای توسعه و تکثیر فناوری‌ها تلاش می‌کنند، خود در سبک زندگی شهری هوشمند غوطه‌ور هستند.

دولت از شرکت‌ها حمایت می‌کند و آنها را تشویق و کمک می‌کند تا رشد کنند و ثروت ایجاد کنند و از فرصتی که نسبت به دیگران و یا در برابر آنها پیدا کرده اند با حداکثر سرعت استفاده کنند. مردم و شرکت های فناوری، از دور و نزدیک، جذب این اکوسیستم ها می شوند. به تدریج، مناطق فراتر از مرزهای مورد نظر اولیه خود گسترش می یابند و شهرستان ها و در نهایت شهرها را تشکیل می دهند. به این ترتیب، هر STZ معینی به دولت حامی کمک می‌کند تا در نهایت یک برنامه اصلاحی گسترده‌تر را اجرا کند و پیشرفت اجتماعی-اقتصادی را برای مردم خود به ارمغان بیاورد.

دره سیلیکون در کالیفرنیا (ایالات متحده آمریکا) و پارک مثلث تحقیقاتی در کارولینای شمالی (ایالات متحده آمریکا) اولین نمونه‌های چنین مناطقی از دهه 1950 هستند. با این حال، در آن زمان این پارک‌ها به عنوان پارک‌های تحقیقاتی شناخته می‌شدند و توسط دانشگاه‌هایی که میزبان شرکت‌های فناوری پیشرفته بودند، کاتالیز می‌شدند.

اقتصادهای نوپا آسیایی از این مدل الگوبرداری کردند و بنابراین پارک علمی ای در پکن (چین) با نام Zhongguancun (Z-Park) ، منطقه ویژه اقتصادی شنژن در شنژن (چین) و Daedeok Innopolis در دوژان (کره جنوبی) در دهه 1970 ایجاد کردند. مناطق آسیایی به دلیل اینکه هنوز سیستم دانشگاهی و صنعت های محلی آنها به اندازه کافی بالغ نشده بودند توسط مداخله گسترده دولت تقریبا کارایی نداشتند و نقش میانجی آنها دیده نمی شد.

نمونه‌هایی از غول‌های فناوری که از چنین مناطقی پدید آمده‌اند عبارتند از اپل، گوگل، اینتل، هیولت پاکارد (HP)، سیسکو، هواوی، لنوو، بایدو، تنسنت و شیائومی. این غول‌ها اکنون درآمدهای بیشتری نسبت به بسیاری از کشورهای مستقل و منابع انسانی معادل بسیاری از شهرهای کوچک دارند. از دهه 2000 و به بعد، پدیده جدیدی مشاهده شد که در آن مناطق کل توسط شرکت های خصوصی مانند شهر دیجیتال سامسونگ و شهر علمی ال جی (هر دو در کره جنوبی) توسعه یافتند.

باید اشاره کرد که اگرچه مناطق ویژه فناوری بدون شک، تشویق گر صنعت فناوری برای رسیدن به نرخ رشد عظیمی است، اما خود سطح رشدی که قبل از اجرای این مناطق دیده نسبت به قبل آن نیز، به تنهایی مقدار قابل توجهی بود. بنابراین این مطلب که پاکستان تا قبل از تشکیل این مناطق، رقیبی در حال ظهور برای صنعت فناوری اطلاعات در مقیاس جهانی نبوده، در واقع دست کم گرفتن واقعیات در حال وقوع در این کشور است.

چرا که پیشتر نیز، برنامه ریزی هایی صورت گرفته بود و پروژه های مشابه زیادی از قبیل سرمایه گذاری برنامه ریزی شده یک میلیارد دلاری در پارک های فناوری اجرا شده بودند. اگرچه شاید تمامی اهداف برنامه ریزی شده برای این موفقیت محقق نشده، اما همین تلاش مستمر خود به تنهایی نشان از علاقه پاکستان به سرمایه گذاری در این بخش بوده و برنامه ریزی هایی که از خود به منظور بهبود اقتصاد حوزه فناوری اطلاعات از خود نشان داده، اثبات کننده درک عمیق و تعهد این کشور به این موضوع مهم است]9 [.

همکاری صنعت و دانشگاه برای چندین دهه در پاکستان مورد بحث قرار گرفته است. با این حال، هیچ یک از مدل های پیشنهادی راه حل واقعی و قابل اجرایی برای مهار دانشگاه و صنعت محلی برای منافع اجتماعی-اقتصادی گسترده تر کشور ارائه نکرد. این راه حل ها هرگز واقعاً صنعت و به ویژه صنعت فناوری را قادر به ایفای واقعی نقش خود در توسعه ملی نکردند.

بخش گمشده، بسته ای از مشوق‌های خاص و جامع بود. در حالی که مدل مناطق ویژه اقتصادی (SEZ) نزدیکترین مجموعه مشوق ها را ارائه می کرد، با این حال، در زمینه پاکستان، مناطق SEZ از مراکز شهری و دانشگاهی دور بودند. به عبارت دیگر می توان گفت که نیازهای بخش فناوری و مدل SEZ دارای عدم تطابق عوامل تولید بود.

قانون 2021 سازمان مناطق ویژه فناوری (STZA) این عدم تطابق را تغییر داده است – اکنون صنعت از طریق مشوق‌های بی‌نظیر و برنامه‌ریزی ویژه فناوری در توسعه سیاست‌ها و سیستم‌ها، جایگاه هدایت را به خود اختصاص داده است. یک محور صحیح و واقعی، هم در وی کاغذ و هم در اراده، رخ داده تا  صنعت را به خط مقدم در مارپیچ سه گانه ببرد. در حمایت از همه اینها، اداره STZA معمار، تسهیل کننده و همچنین تنظیم کننده اکوسیستم است.

STZA، از زمان تبدیل شدن به یک هویت حقوقی، نه تنها مشوق های عمده ای (10 سال معافیت از مالیات شرکت ها و عوارض گمرکی، مقررات ویژه ارز، زمین و خدمات آب و برق یارانه ای، و بسیاری موارد دیگر) به دست آورده است، بلکه سیستمی از قوانین، مقررات و حتی قوانینی در قانون ایجاد کرده است. مقرراتی که STZA  را قادر می سازد از صنعت فناوری به صورت تخصصی حمایت کند. روابطی با سایر سازمان های دولتی (OGAs) در تمامی واحدهای فدراسیون و نهادهای حمایتی ملی و بین المللی نیز در ادامه همین منظور، ایجاد شده است]10[.

سوال اینجاست که دلیل نیاز پاکستان به این مناطق ویژه چیست؟

گفتن اینکه این مناطق واقعا معادل کلمه “نیاز” هستند، دشوار است.، زیرا شواهد حاکی از این واقعیت است که پاکستان، در پنج سال گذشته نیز پیوسته با سرعت قابل توجهی، در حال رشد بوده. با این حال، رشد صنعت فناوری در پاکستان، به اندازه امروز، مورد توجه دولت این کشور قرار نگرفته بود. حکومت پاکستان موارد زیر را جزو افتخارات خود می داند:

• 300 سازمان IT/ITeS.

• 13000 شرکت فناوری اطلاعات ثبت شده.

• سومین منبع بزرگ کار دیجیتال.

• و رشد 47% در صادرات فناوری.

افتخارات دیگری نیز وجود دارد که به موفقیت اقتصادی بزرگ برای صنعت IT اشاره می کند و این مقدمه سرمایه گذاری بیشتر در آن صنعت بود. با سرمایه گذاری قابل توجه روی رشد، آنها قصد دارند با اجرای مناطق فناوری ویژه از این میزان فراتر نیز بروند. با مقایسه رشد فعلی با پنج سال پیش، در تحلیل آینده متوجه می شویم که وضعیت اقتصادی صنعت فناوری پاکستان فراتر از رقبای فعلی منطقه‌ای آن خواهد بود.

حال اگر رشد قبلی گسترده بوده پس دلیل تشکیل مناطق فناوری ویژه چیست؟

همانطور که قبلاً گفته شد، هدف ابجاد این مناطقه، تشویق کسب و کارهای بزرگتر از بازار جهانی فناوری اطلاعات است که حضور آنها در داخل کشور به قدرت بزرگتری در صنعت فناوری کلی در سراسر جهان تبدیل خواهد شد

5 سال پیش یک نظرسنجی در سال 2019 از Arpanet بیان داشت که «بر اساس رکورد هیئت صادرات نرم‌افزار پاکستان (PSEB) کل تجارت در سال 2018 از 3.3 میلیارد و در طول سال‌های 2016-2017 از 2.8 میلیارد عبور کرده است». این نشان می‌دهد که بین سال‌های 2017 و 2018، کل تجارت در مجموع 700 میلیون دلار افزایش یافته است. قبل از اینکه مناطق ویژه فناوری حتی یک مفهوم باشند، پاکستان به یک رقیب جهانی برای صادرات و توسعه فناوری اطلاعات تبدیل شده بود.

این نوع رشد در استراتژی پاکستان مهم است. خود مناطق نه تنها مشارکت شرکت‌های بومی را تشویق می‌کنند، بلکه چشم‌انداز خود را به تجارت‌های بزرگ در سراسر جهان نیز معطوف کرده‌ اند. این مناطق به شرکت های بومی این امکان را می دهد که بار کمتری بر مالیات خود ببینند. این بدان معناست که منابع بیشتری برای توسعه داخلی، حفظ کارکنان و آموزش و واردات و صادرات صرف می شود.

دلیل دیگر ایجاد مناطق، پرورش نسل جوان متخصصان فناوری اطلاعات است. یک سند منتشر شده توسط دولت پاکستان بیان می کند که سالانه 10000 دانش آموز فارغ التحصیل فناوری اطلاعات می شوند و به مجموعه 300000 متخصص فناوری اطلاعات اضافه می شود. علاوه بر این، 60 درصد از جمعیت پاکستان به گروه سنی 15 تا 29 سال تعلق دارند، به این معنی که مناطق فناوری می توانند تعداد بیشتری از مشاغل را همراه با سرمایه گذاری در آموزش و مراقبت از کارمندان تشویق کنند.

ارتباط با نهادهای فناوری داخلی و خارجی مثمر ثمر بوده است و چندین غول فناوری درگیر بحث برای ورود به STZ ها شده اند، که لنگرهایی برای سایر شرکت ها تشکیل می دهد. درخواست ها برای مجوزهای Zone Developer (ZD) و Zone Enterprise (ZE) باز شده است و تعداد زیادی درخواست در زمینه های مختلف فناوری دریافت شده است که سرمایه گذاری قابل توجهی را به همراه خواهد داشت و به اهداف استراتژیک این سازمان کمک می کند. اهداف استراتژیک شامل انتقال فناوری، صادرات فناوری، جایگزینی واردات، ایجاد شغل، توسعه سرمایه انسانی، تحقیق و توسعه و نوآوری است.

انتظار می رود یک منطقه شهری معمولی 100 هکتاری معادل 1 میلیارد دلار سرمایه گذاری را جذب کند و فعالیت سالانه معادل 1.6 میلیارد دلار برای تولید ناخالص داخلی ایجاد کند. مقدار سرمایه گذاری تخمین زده شده نشان می دهد که کشور به ازای هر دلار سرمایه گذاری در زمین، زیرساخت و اتصال، 20 دلار سرمایه گذاری جذب خواهد کرد.

در حال حاضر، مساحت کل مناطق مورد انتظار آنلاین شدن در آینده نزدیک 1500 هکتار است. با استفاده از برآوردهای محافظه کارانه فوق، کل سرمایه گذاری های فناوری در این مناطق می تواند معادل 15 میلیارد دلار و فعالیت اقتصادی معادل 24 میلیارد دلار (بیش از 6 درصد تولید ناخالص داخلی) باشد که در چند سال آینده سررسید می شود.

اولین منطقه فناوری که ایجاد شد، تکنوپولیس اسلام آباد است – منطقه ای به مساحت 140 جریب در چاک شهزاد، اسلام آباد. این منطقه میزبان شرکت های فناوری، واحدهای تولید فناوری پیشرفته، مراکز تحقیق و توسعه، دانشگاه ها و مراکز آموزشی، دفاتر سازمان های پشتیبانی علم و فناوری و خدمات پشتیبانی خواهد بود.

از آنجایی که عملیاتی شدن این منطقه به دلیل توسعه زیرساخت ها مدتی طول می کشد، مقدمات برای ساکنین و بهره مندان ZE  در یک مکان در مرکز اسلام آباد از قبل فراهم شده است. یک برج 300000 فوت مربعی در منطقه آبی اسلام آباد،  ZEهایی را که در زمینه‌های هوش مصنوعی، فناوری‌های مالی، طراحی الکترونیک، مدیریت سرمایه خطرپذیر و استقرار و غیره کار می‌کنند، در خود جای خواهد داد.

سایر STZ های اعلام شده در نتیجه برنامه های ZD شامل لاهور تکنوپولیس در لاهور، شهر دیجیتال پاکستان در هاریپور، و موسسه علوم و فناوری کاربردی Fachhochschule پاک اتریش (PAF-IAST) در هاریپور است PAF-IAST  همچنین اولین دانشگاهی است که برای مجوز ZD درخواست داده است که پس از آن بسیاری دیگر نیز روند مشابهی را اتخاذ کرده و درخواست داده اند.

این نشان‌دهنده جنبه‌ای دگرگون‌کننده است که در آن بسیاری از دانشگاه‌های S&T می‌توانند تحقیق و توسعه خود را به سمت انتقال فناوری و تجاری‌سازی سوق دهند. علاوه بر این پنج منطقه، در حال حاضر بیش از ده منطقه دیگر در سراسر پاکستان در دست بررسی است.

بسیاری از اتحادها و مشارکت های STZA منجر به هجوم شرکت های فناوری خارجی می شود. Mastercard و STZA یک معاهده همکاری کشوری دیجیتال برای مناطقی بدون پرداخت فیزیکی و پرداخت دیجیتال برای SME ها امضا کرده اند. Shorooq Partners که یک شرکت سرمایه گذاری خطرپذیر متمرکز بر MENAP است، و STZA یادداشت تفاهم (MoU) را با برنامه هایی برای ایجاد یک صندوق سرمایه گذاری خطرپذیر خاص پاکستان برای حمایت از کارآفرینان محلی امضا کرده اند.

STZA از طریق ابتکار رئیس جمهور برای تعامل با دیاسپورای ایالات متحده، به طور فعال شرکت هایی را از ایالات متحده جذب کرده است. چندین قرارداد با انجمن های چینی مانند انجمن ترویج صنعتی کمربند و جاده Zhongguancun (ZBRA) و Z-Park راه را برای جذب شرکت های فناوری چینی به پاکستان هموار کرده است. به همین ترتیب، شرکت‌های فن‌آوری روسیه از طریق تفاهم نامه با پارک فناوری Skolkovo جذب خواهند شد. موارد فوق یک فرصت آبخیز برای کشور برای تسریع توسعه علمی و فناوری خود است.

همانطور که گسترش ملی مناطق پیشرفت می کند و شرکت های فناوری شروع به ورود و فعالیت از مناطق می کنند، تأثیر ابتکار STZA قابل مشاهده خواهد بود. این تأثیر نه تنها محدود به یک فناوری عمودی یا یک موضوع خاص خواهد بود، بلکه در کل طیف فناوری‌ها خواهد بود و توسط نیازهای اقتصادی معاصر و آینده‌نگر هدایت می‌شود.

رشد اقتصادی پاکستان می تواند به ما درسی در مورد نحوه اداره تجارت خود بیاموزد. سرمایه گذاری روی جوانان می تواند در طول زمان به نیروی کار قوی تر منجر شود، به این معنی که ظرفیت برای سودهای آینده می تواند بین همه تقسیم شود. با داشتن حوزه‌های خاص اختصاص داده شده به یک صنعت، می‌توانید نیروی کار با مهارت‌هایی را پرورش دهید که می‌توان از آنها در همه جا استفاده کرد.

نکته اصلی همکاری و فرصتی برای پرورش کارمندان جوانتر است. پاکستان به همه ما نشان داده است که سرمایه گذاری بلندمدت می تواند یک کشور را به لیگ های بزرگ سوق دهد. تصور کنید در مدت پنج سال در مقیاس کوچکتر چه کاری می تواند برای شما انجام دهد.

من‌ علی‌ خیرابی‌ دکترای‌ مهندسی‌ مواد و متالورژی هستم‌. در این‌ مقاله‌ مختصری‌ از دنیای فناوری اطلاعات در پاکستان و آنچکه در پیش روی کار مناطق ویژه تکنولوژی پیش روی این کشور قرار دارد مطالعه کردیم. امید دارم که‌ آشنایی‌ بیشتر با پاکستان بتواند ضمن‌ ایجاد درك متقابل‌ بهتر ایران و پاکستان، فصل‌ مشترك های‌ همکاری‌ ها‌ را در تمامی‌ جوانب‌، نسبت‌ به‌ گذشته‌ ایجاد کند.

مراجع:

1. Peer Muhammad (18 May 2012). “Scholarship fund, IT centre for women announced”. The Express Tribune. Retrieved 19 May 2012.
2. “Ministry of Information Technology & Telecommunication”.
3.  Jamshed Masood; Salman Malik (7 January 2008). “Pakistan”. In Felix Librero (ed.). Digital Review of Asia Pacific 2007/2008. Sage Publications. p. 264. ISBN 978-0761936749. Retrieved 19 May 2012.
4. “Ministry of Information Technology”. Government of Pakistan. Retrieved 25 November 2011.
5.  “Technology: Evolution of the internet in Pakistan”. www.dawn.com. 30 January 2010.
6. “Multinet Pakistan”. Retrieved 25 August 2020.
7. “Dark Fiber Connectivity – Multinet Pakistan”. Retrieved 25 August 2020.
8. “History of the Internet in Pakistan, 1992-2007”, Internet Service Providers Association of Pakistan. Retrieved 7 December 2013.
9. https://www.forbes.com/sites/forbestechcouncil/2022/05/31/what-special-technology-zones-mean-for-pakistans-tech-industry/
10. “A new engine for Pakistan’s economic growth”, Dr Mohammad Ali Mohammad, https://www.nation.com, May 2022.