طوفان شرق، جنگنده جی اف ۱۷ بلاک ۳ تاندر ، تولید ارتش پاکستان با همکاری ارتش چین

طوفان شرق، جنگنده جی اف ۱۷ بلاک ۳ ، جنگنده ای مدرن ، تولید ارتش پاکستان با همکاری ارتش چین

نیروی هوایی پاکستان (PAF) یکی از قوی ترین نیروهای هوانوردی در جهان محسوب می شود. بر اساس ارزیابی سال 2021 که توسط مؤسسه بین المللی استراتژیک (IISS) منتشر شده است، بیش از 70000 متخصص بسیار ماهر و فعال در آن فعالیت می کردند که دفاع از حریم هوایی پاکستان را با حداقل 970 جت جنگنده عملیاتی پاکستان تضمین می کردند.

این جنگنده با همکاری مشترک چین و پاکستان ساخته شده است.

JF-17 Thunder  هواپیمایی سبک و تک موتوره بوده که دارای قابلیت حمله زمینی، رهگیری هواپیما و نظارت هوایی است. این هواپیما حاصل پروژه ای مشترک بین مجتمع هوانوردی پاکستان (PAC) و شرکت هواپیماسازی چنگدو (CAC) در چین است.  JF-17 Thunder  با معنای طوفان، در چین با نام FC-1 Xiaolong به معنای اژدهای خشمگین شناخته می شود. نام نشان می دهد که در واقع این جنگنده به منظور  جانشینی F-16  در نظر گرفته شده است. نام چینی “FC-1” مخفف “Fighter China-1”  است.

این جنگنده مطابق با نیازهای نیروی هوایی پاکستان ساخته و طراحی شده و همانطور که بیان شد،  قرار است به عنوان مکمل هواپیمای آمریکایی اف ۱۶ به ستون فقرات نیروی هوایی این کشور تبدیل شود. چینی‌ها ولی هنوز قصد به خدمت گرفتن آن را ندارند. ۶۴ فروند از این هواپیما تا پایان سال ۲۰۱۴ وارد خدمت در نیروی هوایی پاکستان شده‌ بودند که در سال 2022 تعداد آن 145 فروند اعلام شده است. پاکستان مصمم است که این هواپیما را جایگزین جنگنده‌های سالخورده چینی و فرانسوی نانچانگ کیو-۵، چنگدو جی-۷، و میراژ ۳ خود کند]2[.

آنطور که مشخص است جی اف ۱۷ برتر از جنگنده‌های مشابه خانواده خود یعنی  F5 آمریکایی و F7 چینی و میگ ۲۱ روسی است و قابلیتهای تهاجمی چندمنظوره پیشرفته نسل چهار را دارد. این جنگنده به عنوان یک جنگنده کارآمد و ساده و ارزان مورد توجه کشورهای مختلف جهان سوم مانند ونزوئلا، الجزایر، سودان، مالزی، آرژانتین، لبنان، بنگلادش، نیجریه، سری‌لانکا، مراکش و اروگوئه قرار گرفته بود و می‌تواند برای کشورهایی که توان مالی لازم برای خریداری جنگنده‌های نسل پنجم را ندارند مناسب باشد.

کشورهایی که احتمال حمله هواپیماهای پنهان‌کار به آنها کم است و نیازی به حملات دوربرد ندارند نیز ممکن است جذب این جنگنده شوند. زیرا جی‌اف-۱۷ می‌تواند پر کننده جایگاه خالی میان جنگنده‌های نسل سه و نسل پنج باشد. هر چند طراح ارشد هواپیما معترف است که «این هواپیما نمی‌تواند با دیگر هواپیماها در بازار رقابت کند» و شرایط ژئوپولیتیکی نیز به نفع صادرات این جنگنده نیست]3[.

در ۲۵ مارس ۲۰۱۵ گزارشی غیررسمی در مورد قرارداد راه اندازی خط تولید این جنگنده در میانمار اعلام شد. پیش از این میانمار جنگنده‌های چینی مثل اف-۷ (مدل چینی میگ-۲۱) و نانچانگ کیو-۵ را در خاک خود تولید انبوه کرده بود.[۳]

تا سال 1989، به دلیل تحریم‌های اقتصادی ایالات متحده، پاکستان پروژه Saber II را که یک مطالعه طراحی شامل شرکت سازنده هواپیمای آمریکایی گرومن و چین بود، کنار گذاشت و تصمیم به طراحی مجدد و ارتقاء Chengdu F-7 گرفت.[4] در همان سال، چین و گرومن یک مطالعه طراحی جدید را برای توسعه Super 7، یکی دیگر از Chengdu F-7 بازطراحی شده، آغاز کردند [5]. گرومن پس از اعمال تحریم ها علیه چین در پی پیامدهای سیاسی اعتراضات میدان “تیان آن من” در سال 1989، پروژه را ترک کرد.

پس از اینکه گرومن پروژه چنگدو سوپر 7 را ترک کرد، پروژه جنگنده چین در سال 1991 راه اندازی شد.[6] در سال 1995، پاکستان و چین یک یادداشت تفاهم (MoU) برای طراحی مشترک و توسعه یک جنگنده جدید امضا کردند و طی چند سال آینده جزئیات پروژه را بررسی کرده و در ژوئن 1995، میکویان برای ارائه “پشتیبانی طراحی” به پروژه ملحق شده بود، این تفاهم نامه همچنین استخدام چندین مهندس توسط CAC رانیز شامل می شد [7].

در ژوئن 1999، قرارداد توسعه و تولید مشترک چنگدو FC-1/Super 7 امضا شد اما به دلیل تحریم‌هایی که پس از آزمایش‌های تسلیحات هسته‌ای این کشور در سال 1998 بر پاکستان اعمال شده بود، کار طراحی در 18 ماه آینده بسیار کند پیش رفت و از تحویل هواپیماهای اویونیک غربی به PAF جلوگیری شد. در اوایل سال 2001، PAF تصمیم گرفت تا بدنه هواپیما را از سیستم های اویونیک جدا کند، تا کار طراحی روی هواپیما ادامه یابد. همانطور که بدنه هواپیما توسعه یافت، هر الزامات اویونیک جدید توسط PAF می‌توانست راحت‌تر در بدنه هواپیما ادغام شود.[8]

تولید نمونه اولیه در سپتامبر 2002 آغاز شد. یک ماکت در اندازه کامل از FC-1/Super 7 در نمایشگاه هوایی چین در نوامبر 2002 به نمایش گذاشته شد.[9] اولین دسته از موتورهای توربوفن Klimov RD-93 که نیرو نمونه های اولیه را تامین می کرد نیز در سال 2002 تحویل داده شد.[6]

به گفته یکی از مقامات شرکت صادرات و واردات فناوری هوانوردی چین (CATIC)، هزینه پایین JF-17 به این دلیل است که برخی از سیستم های روی برد از سیستم های Chengdu J-10 اقتباس شده اند. این مقام گفت: “این انتقال فناوری – انتقال سیستم های هواپیما از J-10 به JF-17 – چیزی است که JF-17 را بسیار مقرون به صرفه می کند [10][11]. استفاده از نرم افزار طراحی به کمک کامپیوتر، موجب کوتاه تر شدن مراحل طراحی و شبیه سازی JF-17 را شد [12].

اولین نمونه اولیه، PT-01، در 31 می 2003 [12] عرضه شد و به مرکز آزمایش پرواز چنگدو منتقل شد تا برای اولین پرواز خود آماده شود. این پرواز آزمایشی، در ابتدا قرار بود در ماه ژوئن صورت گیرد اما به دلیل نگرانی در مورد شیوع سارس به تعویق افتاد. [12]. در این نقطه از پروژه تصیمی گرفته شد که نام Super-7 با “JF-17” جایگزین شود. آزمایشات تاکسی با سرعت کم در فرودگاه ونجیانگ، چنگدو، در 27 ژوئن 2003 و اولین پرواز آزمایشی در اواخر اوت 2003 انجام شد. اولین پرواز رسمی نمونه اولیه نیز در اوایل سپتامبر همان سال انجام شد.

تا مارس 2004، CAC حدود 20 پرواز آزمایشی از اولین نمونه اولیه را انجام داده بود. در 7 آوریل 2004، خلبانان آزمایشی PAF رشید حبیب و محمد احسان الحق برای اولین بار با PT-01 پرواز کردند. اولین پرواز سومین نمونه اولیه، PT-03، در 9 آوریل 2004 انجام شد.[13] در مارس 2004، پاکستان قصد داشت تولید حدود 200 فروند هواپیما را در دستور کار خود قرار دهد.

در خلال ساخت و آژمایش نمونه های آژمایشی به ویژه نمونه سوم، مشکلاتی در طراحی و سیستم داخلی آن گزارش شد که با در نظر گرفتن ارتقا ها، موجب فرایند باز طراحی شد. برای مثال باله دم عمودی بزرگ شد تا یک محفظه تجهیزات جنگ الکترونیکی را در نوک آن قرار گیرد [14][15][16].

نمای روبرویی هماپیمای JF17 که در آن ورودی های هوا دیده می شود.

قدرت‌نمایی نیروی هوایی پاکستان با JF-17 Block III؛ از رادار AESA تا موشک‌های پیشرفته چینی

ورودی های معمولی که عملکرد آنها منحرف کردن تلاطم جریان هوای لایه مرزی از دهانه ورودی  و جلوگیری از ورود آن به موتور است، اصلاح شدند و طراحی DSI[1] جایگزین آنها شد[15]. این طراحی DSI در واقع از ترکیبی از کاسه های ورودی رو به جلو و یک سطح فشرده سازی سه بعدی برای منحرف کردن جریان هوای لایه مرزی در سرعت های زیر صوت و مافوق صوت بالا استفاده می کند.

طبق گفته لاکهید مارتین، طراحی DSI از ورود بیشتر هوای لایه مرزی به موتور با سرعت‌هایی تا دو برابر سرعت صوت جلوگیری می‌کند و با از بین بردن نیاز به مکانیسم‌های مکش مکانیکی پیچیده، وزن را کاهش می‌دهد، [17] و مخفی‌تر از ورودی معمولی دیده می شود.[15]. در سال 1999، کار توسعه DSI با هدف بهبود عملکرد هواپیما آغاز شد و این طراحی در سال 2001 نهایی شد.[18] چندین مدل تحت آزمایش تونل باد قرار گرفتند. مشخص شد که DSI وزن، هزینه و پیچیدگی را کاهش می دهد در حالی که عملکرد را بهبود می بخشد.[17]

این هواپیمای بازطراحی شده اندکی دارای حداکثر وزن برخاست بالاتری بود و مقدار بیشتری از هواپیماهای اویونیک چینی را در خود جای داده بود. با این حال PAF سیستم های اویونیک غربی را برای هواپیماهای خود انتخاب کرده بود و همین یکی از دلایلی بود که تحویل این هواپیما را از اواخر سال 2005 به سال 2007 به تعویق انداخت. PT-04، چهارمین نمونه اولیه و اولین نمونه ای که تغییرات طراحی را به همراه داشت که در آوریل 2006 عرضه شد و اولین پرواز خود را در 28 آوریل 2006 انجام داد.[15][17].

برای مرحله صلاحیت اویونیک و تسلیحات آزمایش پرواز، PT-04 با یک مجموعه اویونیک نسل چهارم مجهز شد که شامل ترکیب حسگر، مجموعه جنگ الکترونیک، رابط انسان و ماشین پیشرفته، کنترل دیجیتال الکترونیکی موتور (DEEC) برای موتور توربوفن RD-93، کنترل پرواز FBW پیش از حمله برای روز/شب، قابلیت پرواز FBW برای حمله سطحی/شب. قابلیت حمله هوا به هوا VR [20]. ششمین نمونه اولیه، PT-06، اولین پرواز خود را در 10 سپتامبر 2006 انجام داد.[21] پس از رقابتی در سال 2008، مارتین-بیکر برای تهیه 50 صندلی جهشی PK16LE از یک شرکت چینی انتخاب شد.[22]

در مسیر ساخت تصمیم بر تجهیز امکانات پیشرفته ای روی این هواپیما بود. پاکستان مذاکرات هدف داری با شرکت های دفاعی بریتانیا، ایتالیا، روسیه و حتی آفریقای جنوبی انجام داده بود ولی به رغم تلاش زیاد PAF  آوریل 2010، پس از هجده ماه مذاکره ، این معامله ها به حالت تعلیق درآمد.

فرانسه در مورد وضعیت مالی پاکستان، حفاظت از فناوری حساس فرانسوی، و لابی‌های هندی که بسیاری از هواپیماهای ساخت فرانسه را اداره می‌کنند، نگران بود.[23][24] فرانسه از PAF می خواست چندین جنگنده Mirage 2000-9 را از نیروی هوایی امارات متحده عربی خریداری کند که با JF-17 ارتقا یافته، همپوشانی داشته باشد.[25]. در ژوئیه 2010، رئیس ستاد هوایی PAF، که بعد ها فرمانده هوایی مارشال رائو قمر سلیمان، این گزارش را رد کرد.

در 17 ژوئن 2015، هفته نامه دفاع جین تأیید کردکه JF-17 Block III دارای یک رادار AESA، یک صفحه نمایش روی کلاه ایمنی (HMD) و احتمالاً یک سیستم جستجو و ردیابی مادون قرمز داخلی (IRST) خواهد بود [26]. گمانه زنی ها بر این است که یک نسخه دارای دو صندلی نیز در بلوک III تولید شده است و همچنین ادعا می‌ شود که بلوک III نیز سیستم مدیریت پرواز بهتری خواهد داشت. شرکت Selex ES  کابین خلبان نسل بعدی خود را به عنوان ارتقای احتمالی JF-17 Block III معرفی کرده است.

این کابین شامل یک کامپیوتر ماموریتی جدید، یک نمایشگر هدآپ پیشرفته و نمایشگرهای چند منظوره معاصر، به علاوه به خلبان امکان استفاده از یک صفحه نمایش با مساحت بزرگ را به جای نمایشگر های مجزا داده است]27[.پاکستان جنگنده Block III JF-17 را یک جت نسل ۴.۵ می داند و نیروی هوایی این کشور قصد دارد دستکم ۵۰ فروند از این جت را در اختیار بگیرد که اولین فروند آن ها در ژانویه جاری تحول داده شد. این جنگنده ها دستکم یکی از پیشرفته ترین موشک های هوا به هوای چین را حمل می کنند.

نمایی از جنگنده JF17 مجهز به انوع موشک های در نظر گرفته شده.

قدرت‌نمایی نیروی هوایی پاکستان با جنگنده جی اف بلوک 3؛ چالشی برای هند و پروژه تجاس

واکنش دستگاه دیپلماسی هند به این رشد علمی-تسلیحاتی قابل پیش بینی بود. از همین رو در ژوئیه 2020، علیرغم اعتراض هند، شرکت دولتی یونایتد موتور روسیه یک موتور جدید RD-93MA را برای جنگنده JF-17 که توسط پاکستان ساخته شده بود، توسعه داد.[28].

با داشتن دستکم ۱۲۵ فروند در سرویس، JF-17 اکنون در عملیات هایی برای حمله هوایی به شبه نظامیان در شمال غرب پاکستان در نظرگرفته شده است. مقامات کنونی و بازنشسته نیروی هوایی پاکستان مدعی شده اند که JF-17 در جریان درگیری هوایی در فوریه ۲۰۱۹ توانسته یک فروند جت MiG-21 هندی را ساقط کند هر چند مقامات هندی جنگنده ساقط کننده را یک F-16 پاکستانی معرفی کرده اند.

سرنگونی میگ  هندی و اسیر شدن خلبان آن، انتقادات زیادی نسبت به سیستم فرماندهی، استفاده از جنگنده مناسب و عدم مدرن سازی ارتش این کشور مطرح شد در حالی که کشور هندوستان از هر نظر بخصوص از جهت آمار و ارقام تجهیزات هوایی بر پاکستان برتری کامل دارد.

قطعاتی از هواپیمای MIG21 ساقط شده توسط (نیروی هوایی پاکستان) PAF

تولید این جنگنده نوین توسط پاکستان، شاید از هر چیزی تلاش های هند در پروژه جنگنده “تجاس” با همکاری فرانسه، آمریکا و روسیه و اسرائیل را زیر سوال برده چرا که ناکام بودن پروژه تجاس و محسابات اشتباه صورت رفته و همچنین اعتماد بیش از حد به کشور های دیگر، موجب سرخوردگی افکار عمومی و بیش از پیش آشکار شدن فساد در سیستم خرید این کشور شد. با رسانه ای شدن JF17 هند  بیش از قبل به توانایی های داخلی خود روی آورده و با توجه به پتانسیل های بالای داخلی بسیار محتمل است که مسیری که پاکستان پیمود را پیش گیرد.

مقایسه جنگنده جی اف 17 و مزیت های رقابتی آن

قیمت متفاوت از ۱۵ تا ۲۵ میلیون دلار به ازای هر فروند، JF-17 بسیار ارزان تر از هر جنگنده نسل چهارمی در بازار است این در حالی است که F16 های ساخت ایلات متحده  حداقل 50 میلیون دلار براورد می شوند. اضافه کردن قدرت تهاجمی، مانند لانچرهای جدید موشکی می توانند JF-17 را برای کشورهای با بودجه های دفاعی محدود که به دنبال جت های جنگنده چندمنظوره هستند جذاب تر سازد.

 JF-JF-17 می تواند مهمات متنوعی از جمله موشک های هوا به هوا، هوا به سطح و ضد کشتی، بمب های هدایت شونده و غیر هدایت شونده و یک توپ خودکار دو لول 23 میلی متری GSh-23-2 را مستقر کند. قدرت آن توسط یک توربوفن پس سوز Guizhou WS-13 یا Klimov RD-93، حداکثر سرعت آن 1.6 ماخ تامین می شود]3[.

%58 از بدنه هواپیما، از جمله بدنه جلویی، بال ها و تثبیت کننده عمودی آن، در خود پاکستان تولید می شود، در حالی که 42% در چین تولید می شود و مونتاژ نهایی و تولید سریال، در پاکستان انجام می شود. [7][8]

کابین خلبان این جت های جنگنده پاکستانی دارای سایبان اکریلیک است که میدان دید 360 درجه را به خلبان می دهد. همچنین دارای کنترل های دستی دریچه گاز و چوب (HOTAS) و صندلی خروجی صفر است. ذکر این نکته ضروری است که این هواپیمای جنگنده می تواند با بار 3629 کیلوگرمی پرواز کند.

JF17 توانایی حمل انواع سلاح ها را دارد.

PAF JF-17 شاهد اقدامات نظامی، هوا به هوا و هوا به زمین، از جمله بمباران مواضع تروریست ها در وزیرستان شمالی در نزدیکی مرز پاکستان و افغانستان طی عملیات ضد تروریستی در سال های 2014 و 2017 با استفاده از مهمات هدایت شونده و غیرهدایت شونده بوده است. عملیات سوئیفت Retort در طول حملات هوایی جامو و کشمیر 2019 و درگیری هوایی بین هند و پاکستان. تجریه حضور در نیروی هوایی نیجریه (NAF) و اقدامات نظامی در عملیات ضد تروریسم و ضد شورش در نیجریه، همگی نشان از کارایی این جنگنده در عرصه دفاعی بوده و سابقه عملکرد مناسبی را برای خریداران آن مانند عراق فراهم نموده است.

نمایشگاه هوایی و عرضه محصول مشترک چین و پاکستان

افزایش فروش JF-17 می تواند به چین کمک کند تا سهمش از بازار «تسلیحات نظامی باارزش»، سلاح هایی که پیچیدگی کمتری داشته اما همچنان موثر هستند، در میان کشورهای با درآمد پایین و متوسط افزایش دهد، کشورهایی که تا پیش از این به جت ها، خودروهای زرهی و توپخانه های سنگین ساخت روسیه روی می آوردند.

بنابراین به نظر می رسد چین فروش موفق این جنگنده را مد نظر داشته باشد ولی این تمایل مانند شمشیر دولبه است. چرا که  فروش تعداد بیشتری JF-17 نمی تواند ضرورتاً به معنای وابستگی بیشتر به تسلیحات نظامی ساخت چین باشد. بسیاری از کشورها هنوز هم از هواپیماهای جنگی پیشرفته تر غربی استفاده کرده و عموماً از وابستگی صرف به یک کشور برای خرید جنگنده بیم دارند و به همین خاطر است که ترکیبی از جنگنده های ساخت ایالات متحده، اروپا، روسیه و چین را خریداری می کنند.

لذا از این روی چین شاید در مواردی که فروش یک جنگنده تماما چینی در برابر JF17 قرار بگیرد تعامل بازاریابی و بازارسازی خود را بر روی دو گزینه تامین موشک و سلاح های JF17 یا فروش جنگنده چینی تغییر دهد. ولی به هر روی معرفی و عرضه این چنگنده از سوی کشوری مانند پاکستان  علاوه بر داشتن برگی برنده در منطقه، نشان دهنده توانایی صنعت داخلی  عزم راسخ دولتمردان این کشور در برداشتن گامهایی رو به جلو برای پذیرفتن نقش های موثر تر در حوزه بین الملل است.

من‌ علی‌ خیرابی‌، دکترای‌ مهندسی‌ مواد، طی این‌ مقاله‌ در مورد نوآوری صنایع هوایی پاکستان در ساخت جنگنده نسل چهارم یعنی JF17 معروف به طوفان شرق شرح داده شد. امید است که مطلوب خوانندگان قرار گرفته باشد.

منابع:

1.  https://www.arabianbusiness.com/politics-economics/iraqi-air-force-denies-purchase-of-jf-17-thunder-fighter-jets-from-pakistan
2. Osman, Ali (17 December 2015). “Pakistan’s tool of war: PAF’s rolling thunder”. DAWN.COM. Archived from the original on 22 April 2021. Retrieved 19 April 2021.
3.  China forges ahead in fighter jet export market WantChinaTimes.com
4. “Pakistan Considers new Fighter Plan”. Flight International. 14–20 March 1990. Archived from the original on 21 October 2012. Retrieved 18 October 2009.
5. “Grumman to upgrade Chinese F-7Ms”. Flight International. 26 November 1988. Archived from the original on 21 October 2014. Retrieved 15 February 2010.
6.  “CAC FC-1 Xiaolong”. Jane’s All the World’s Aircraft. Jane’s Information Group. 10 March 2009. Retrieved 29 July 2009.
7. “Mikoyan joins Chengdu on fighter”, Flight International, 21 June 1995, archived from the original on 14 July 2014, retrieved 27 July 2009
8. Warnes, Alan (July 2004), “Pakistan’s Vision: Bridging The Capabilities Gap”, Air Forces Monthly, p. 33
9. “Airshow China – FC-1 mock-up revealed”, Flight International, 12 November 2002, archived from the original on 21 October 2014, retrieved 21 July 2009
10. “Chinese Jets Today at Bygone Price”. AviationWeek.com. Viadeo. 23 November 2010. Archived from the original on 11 January 2016. Retrieved 21 October 2014.
11.  “JF-17 and J-10: 21st Century Jets at Yesterday’s Price”. Aviation Week. 18 November 2010. Archived from the original on 11 January 2016. Retrieved 24 April 2011.
12. Sobie, Brendan (29 July 2003), “Chengdu puts back Super-7 flight tests”, Flight International, archived from the original on 14 July 2014, retrieved 28 July 2009
13. Warnes, Alan (July 2004), “Pakistan’s Vision: Bridging The Capabilities Gap”, Air Forces Monthly, p. 33
14. “FC-1/JF-17 Multirole Fighter Aircraft”. Sino Defence. Archived from the original on 4 December 2013. Retrieved 11 December 2018.
15. Warwick, Graham (8 May 2006), “Pictures: China’s Chengdu FC-1 fighter performs first flight with JSF-style engine inlets”, Flight International, archived from the original on 22 February 2014, retrieved 28 July 2009
16. Hewson, Robert, “Sino-Pakistani fighter improved”, Jane’s Information Group, archived from the original on 28 February 2007, retrieved 27 July 2009
17. Hehs, Eric (July 2000), “JSF Diverterless Supersonic Inlet”, Code One magazine, archived from the original on 24 November 2009, retrieved 28 July 2009
18. Foreign Ministry Spokesperson Liu Jianchao’s press conference on May 16, 2006, Ministry of Foreign Affairs of the People’s Republic of China, 17 May 2006, archived from the original on 2 November 2013, retrieved 25 September 2009
19.  “50th indigenously produced JF-17 Thunder rolls-out at PAC Kamra”. Associated Press of Pakistan. 18 December 2013. Archived from the original on 6 October 2014. Retrieved 26 June 2014.
20. “4th Prototype JF-17 ‘Thunder’ aircraft successfully completed inaugural flight”, PakTribune (Pakistani news website), archived from the original on 24 June 2009, retrieved 23 July 2009
21. Tong, Hui, FC-1/JF-17 Thunder Dragon/Thunder, archived from the original on 15 June 2012, retrieved 2 August 2009
22. “JF-17 Signing”. Escape (newsletter). Martin-Baker. September 2008. p. 1. Archived from the original on 3 April 2012. Retrieved 9 June 2011.
23.  Follorou, Jacques (2 April 2010). “Paris bloque un contrat d’équipement français d’avions de chasse pakistanais” [Paris blocks a contract of French equipment for Pakistani fighter aircraft]. Le Monde (in French). Archived from the original on 6 April 2010. Google English translation. Archived 13 March 2017 at the Wayback Machine
24. “France says arms sale to Pakistan held up”, Dawn, 2 April 2010, archived from the original on 15 February 2015
25. “Un contrat militaire avec le Pakistan bloqué par Paris” [A contract with the Pakistan military blocked by Paris] (in French). France: Radio France Internationale. 3 April 2010. Archived from the original on 14 May 2013. Retrieved 5 April 2010.
26. Richard D Fisher Jr’s “Paris Air Show 2015: JF-17 fighter flying with indigenous Chinese turbofan” Archived 21 April 2016 at the Wayback Machine Jane’s Defence Weekly, 17 June 2015.
27. “Selex advances M-345 cockpit development”. Archived from the original on 30 May 2016. Retrieved 27 April 2016.
28.  “Russia confirms progress on new jet engine. Is it for Pak JF-17 fighter?”. TheWeek Magazine. 9 July 2020. Archived from the original on 27 January 2021.

مارا در اینستاگرام دنبال کنید