شکیبا، دختری ۲۳ ساله، رویاهایی به بزرگیِ چالش‌هایی دارد که با آنها روبروست. او هم‌اکنون در نیم‌سال اولِ رشته‌ی رادیولوژی در دانشکده‌ی پزشکی خیبر (KMC) در پیشاور ثبت‌نام کرده است. مسیر زندگی او با مقاومت و فداکاری رقم خورده است.
شکیبا که با خانواده‌اش در اردوگاه خراسان (اردوگاهی برای پناهندگان افغان در پیشاور) زندگی می‌کنند، با اینکه والدینش کارت شهروندی افغانستان (ACC) دارند، اما ریشه‌های او زمانی که کودک بود در سفری فراتر از مرزها شکل گرفته است. او با وجود تمام موانعی که بر سر راهش قرار داشت، بی‌وقفه به دنبال کسب تحصیل بوده است.
داستان او بازتاب‌دهنده‌ی مشکلات هزاران نفرمانند اوست. شکیبا به دلیل محدودیت‌هایی که برای دارندگان کارت شهروندی افغانستان وجود دارد، مجبور شد پس از اتمام دوره‌ی پیش‌دانشگاهی در پاکستان، برای ادامه‌ی تحصیل در رشته‌ی پزشکی به افغانستان برود. با این حال، سرنوشت ضربه‌ی دیگری به او زد؛ زمانی که طالبان تحصیل دختران را در افغانستان ممنوع کردند، او چاره‌ای جز بازگشت به پاکستان برای ادامه‌ی تحصیل نداشت.
«شکیبا گفت: “من برای رسیدن به رویاهایم، سال‌های زیادی را صرف تحصیل کرده‌ام. حالا شنیدن خبر اخراج‌مان به افغانستان بسیار دردناک است. احساس می‌کنم تمام تلاش‌هایم بی‌فایده بوده است.”
اما در افغانستان، حقیقتی تکان‌دهنده وجود دارد: دختران از حق تحصیل محروم هستند و این کشور تنها کشوری در جهان است که چنین قانونی را اجرا میکند. این بی‌عدالتی در ۱۷ سپتامبر ۲۰۲۱ اتفاق افتاد، زمانی که طالبان رفتن دختران افغان به مدرسه را بعد از کلاس ششم ممنوع کرد.
در نتیجه، آرزوهای دختران افغان نابود می‌شود و استعداد و توانایی های آنها پشت درهای بسته حبس می‌گردد. این محدودیت نه تنها آنها را از تجربه‌ی یادگیری علم محروم میکند بلکه رویای آینده روشنشان را نیز در هم می‌شکند. به‌طور غم‌انگیزی، تنها کورسوی امیدی برای آن دسته از دخترانی باقی می‌ماند که به اندازه‌ی کافی خوش‌بخت هستند تا بتوانند زندگی‌ای خارج از افغانستان برای خود بسازند.
تاقبل مجبور به فرار، حالا مجبور به بازگشت
برای چندین دهه گذشته، پاکستان به عنوان خانه‌ای برای پناهندگان افغان عمل کرده است. با این حال، بحث‌های جاری در مورد اخراج‌ها اوضاع را به طور قابل توجهی پیچیده کرده است.
در ۳ اکتبر، دولت پاکستان اعلام کرد که حدود ۱.۷ میلیون پناهنده‌ی بدون مدرک، که اکثریت قریب به اتفاق آنها افغان هستند، در مناطق مختلف کشور زندگی می‌کنند. سپس به همه‌ی کسانی که مدرکی نداشتند دستور داده شد تا قبل از اول نوامبر کشور را ترک کنند، در غیر این صورت با اخراج اجباری روبرو خواهند شد. به این مهاجران ثبت‌نشده «بیگانه» نیز گفته می‌شد که هیچ مدرک شناسایی از جمله کارت اثبات اقامت (POR) یا کارت شهروندی افغانستان (ACC) نداشتند.
کارت‌های اثبات اقامت (POR) با همکاری کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل (UNHCR) معرفی شد و بین سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۰۷ برای بیش از ۲.۱۵ میلیون پناهنده افغان صادر شد. اعتبار این کارت‌ها دو سال بود و پس از آن هر دو سال یکبار باید تمدید می‌شد. در سال ۲۰۱۷، دولت پاکستان با همکاری دولت افغانستان، کارت‌های شهروندی افغانستان (ACC) را معرفی کرد که قرار بود به کسانی که به دلیلی نمی‌توانستند کارت اثبات اقامت دریافت کنند، صادر شود. کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد در ژانویه ۲۰۲۲ تعداد دارندگان کارت شهروندی افغانستان را حدود ۸۴۰ هزار نفر تخمین زد.
هیچ اطلاعات رسمی در مورد اینکه از ۱.۷ میلیون افغان بدون مدرکِ تخمین زده شده، از نوامبر ۲۰۲۳ چند نفر به کشور خود بازگشته‌اند، منتشر نشده است، هرچند به احتمال زیاد این رقم بسیار کمتر از رقمی است که اکنون به عنوان یک عدد بسیار اغراق‌آمیز در نظر گرفته می‌شود.
اما طبق منابع آگاه، تعداد کل افغان‌های بدون مدرکی که در دور اول از طریق خیبر پختونخوا و بلوچستان به افغانستان بازگشته‌اند، حدود نیم میلیون نفر است.
با وجود نبود داده، مقامات تصمیم گرفته‌اند به مرحله دوم اخراج‌ها بروند که هدف آن دارندگان کارت‌های شهروندی افغانستان (ACC) است. این واقعیت قریب‌الوقوع به ویژه برای زنان افغان که حقوق اساسی آنها در وطنشان به خطر می‌افتد، نگران‌کننده است.
ضیاءالدین یوسف‌زی، پدر ملاله یوسف‌زی برنده جایزه نوبل و از مدافعان برجسته حق آموزش دختران افغان، در گفتگو با روزنامه Dawn نگرانی خود را نسبت به رویه‌های اخراج پاکستان که به نظر می‌رسد افغان‌ها را هدف قرار می‌دهد، ابراز کرد. او گفت: «سیاست‌های پاکستان در قبال افغان‌ها ناقص و شکست‌خورده است.»
یوسف‌زی تأکید کرد که مردم تنها زمانی خانه‌هایشان را ترک می‌کنند که با شرایط سخت و طاقت‌فرسایی روبرو شوند. مجبور کردن افراد، به ویژه زنان، به محیط‌هایی که در آنها حقوق اولیه بشر مانند آموزش، اشتغال و آزادی عمل به خطر می‌افتد، به طور آشکار ناقض اصول بشردوستانه و قوانین بین‌المللی است. او ضمن محکوم کردن اخراج افغان‌ها، به دلیل سابقه‌ی طولانی و حضور چند نسلی آنها در پاکستان، استفاده از اصطلاح «پناهنده» را برایشان رد کرد.
او ادامه داد:”این تصمیم به‌ویژه با در نظر گرفتن شرایط وحشتناک افغانستان، به خصوص برای گروه‌های آسیب‌پذیری مانند زنان در حال تحصیل، روزنامه‌نگاران، موسیقی‌دانان و دیگران، بسیار غیرعادلانه است. همدردی من شامل دختران افغان می‌شود که در پاکستان تحصیل می‌کنند و مجبورند به کشوری بازگردند که در آن دسترسی به آموزش به طور سیستماتیک محدود شده است.”
سخنگوی کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل (UNHCR)، قیصر آفریدی، احساسات یوسف‌زی را به اشتراک گذاشت. او با اشاره به مسائل فوری‌ای که دارندگان کارت شهروندی افغانستان (ACC) با آن روبرو هستند، بر چالش‌های عمیق حقوق بشری که با آن مواجه‌اند تأکید کرد و توجه ویژه‌ای به وضعیت دختران افغان داشت که در حال حاضر در مدارس و کالج‌های پاکستان ثبت‌نام شده‌اند و با تهدید اخراج به افغانستان، ادامه‌ی تحصیلشان با مشکل مواجه است.
او افزود: «در حالی که حق حاکمیت پاکستان برای اجرای قوانین را درک می‌کنیم، از دولت خواسته‌ایم که شرایط سخت پناهندگان افغان را در نظر بگیرد. ما در حال گفتگو و مذاکره‌ی دائمی با دولت پاکستان برای رسیدگی به چالش‌هایی هستیم که پناهندگان افغان با آن روبرو هستند.»
تحصیل برای پناهندگان – یک حرکت نمادین به جای دادن حق اولیه
طاهره، ۲۵ ساله، ساکن کوهات و دارای مدرک لیسانس روانشناسی، نگرانی‌های خانواده‌اش را در بحبوحه‌ی اخراج‌هایی که در مراحل مختلف انجام می‌شود، به اشتراک گذاشت. آنها با وجود داشتن کارت اثبات ثبت‌نام (POR)، می‌ترسند پس از اخراج دارندگان کارت شهروندی افغانستان (ACC)، آنها هدف بعدی باشند.
طاهره درباره‌ی تجربه‌ی خانواده‌اش به عنوان پناهنده صحبت کرد و توضیح داد که آنها در زندگی روزمره با موانع زیادی روبرو هستند ؛ از کارهای ساده‌ای مانند افتتاح حساب بانکی تا مراحل مهم‌تر مانند ثبت‌نام در دانشگاه. «ما امیدواریم که طولانی بودن انجام فرآیندها در پاکستان، در نهایت به ما امکان دسترسی به فرصت‌های تحصیلی و شغلی را بدهد. اما ابهام حاکم بر وضعیت فعلی، سایه‌ای بر آینده‌ی ما انداخته است. »
طاهره با اندوه به وضعیت خواهر کوچک‌ترش اشاره کرد ؛ او که به تازگی امتحانات دوره‌ی متوسطه را پشت سر گذاشته است، حالا خانواده‌اش با عدم اطمینان در مورد آینده‌ی دانشگاهی او دست و پنجه نرم می‌کنند. «ما مطمئن نیستیم که با توجه به ابهامات پیرامون اقدامات دولت، تحصیلات عالیه‌ی خواهرم را ادامه دهیم یا فعلا صبر کنیم. این تصمیم‌گیری‌های دشوار برای ما بار سنگینی است.»
طاهره احساسات عمیقی را بیان کرد: او ترجیح می‌دهد در پاکستان بماند، حتی به قیمت جانش، تا اینکه به کشوری برود که زنان با محدودیت‌های جدی در دسترسی به شغل، تحصیل،آزادی عمل و مهم‌تر از همه، آزادی صرفاً برای «بودن» روبرو هستند.
عباس خان، کمیسر عالی پناهندگان افغان در پاکستان، تایید کرد که نگرانی‌های طاهره و خانواده‌اش به جا است. او قصد اخراج دارندگان کارت اثبات ثبت‌نام (POR) را پس از تکمیل فاز دوم که هدف آن افغان‌های دارای کارت شهروندی افغانستان (ACC) است، تایید کرد. خان گفت: «اگرچه وزارت امور ایالتی و مناطق مرزی (SAFRON) در حال مطرح کردن مسائل مربوط به تحصیل دختران افغان و سایر جوامع آسیب‌پذیر و همچنین گفت‌وگو با ذینفعان مختلف، از جمله نمایندگان سازمان ملل است، اما برنامه‌ی بازگشت تغییر نکرده است. »
با وجود ادامه‌ی مذاکرات، خان تاکید کرد که تاکنون هیچ تصمیمی برای توقف برنامه‌های اخراج گرفته نشده است. او توضیح داد که مأمورینی مانند او موظف هستند مرحله دوم و سوم روند اخراج را پیش ببرند، مگر اینکه دولت دستور دیگری صادر کند.
هزینه انسانیِ اخراج
یوسف‌زی در این راستا به دولت تأکید کرد که موضع خود را بازنگری کند و رویاهای تحصیلی این دانش‌آموزان جوان که در مؤسسات پاکستانی ثبت‌نام کرده‌اند را حفظ کند. او با عجز و التماسی از صمیم قلب، از تصمیم‌گیرندگان خواست تا در تدوین سیاست‌هایی که بر این جوامع آسیب‌پذیر تأثیر می‌گذارد، با همدلی و دلسوزی پیشرو باشند.
او گفت:«ما که در سال ۲۰۰۹ آواره‌ی داخلی شدیم، از نزدیک شاهد عواقب وخیم جابه‌جایی بوده‌ایم. این افغان‌ها پاکستان را خانه‌ی خود می‌دانند، بنابراین اخراج آنها به معنای بیرون راندن اجباری آنها از خانه‌هایشان است. تصمیم اخراج پناهندگان افغان باید لغو شود.»
در حال حاضر، شکیبا از سرنوشت شومِ اخراج اجباری خانواده‌اش واهمه دارد و می‌ترسد این کار باعث برباد رفتن آرزوها و تحصیلاتش شود.
«ما تمام عمر پاکستان را خانه‌ی خود می‌دانیم، اینجا به دنیا آمده و بزرگ شده‌ایم. فکر ریشه‌کن شدن و رفتن به افغانستان، جایی که حقوق زنان در خطر است، دلهره‌آور است. به نظر می‌رسد مقامات در روند تصمیم‌گیری، در مورد تلاش‌های دانشجویانی مثل ما چشم‌پوشی می‌کنند در حالی که ما آماده‌ی رعایت قوانین پاکستان هستیم، از دولت درخواست می‌کنیم که ما را اخراج نکند.»
