محرم در گذر زمان: سوگواری با رنگ و لعاب استعماری.
محرم، اولین ماه از تقویم اسلامی است، ماهی برای جشن وسرور نیست، بلکه ماهی برای عزاداری است که به ویژه توسط شیعیان در سراسر جهان برگزار می‌شود.
محرم یادآور واقعه‌ی کربلا در سال ۶۸۰ پس از میلاد است، جایی که امام حسین علیه السلام، نوه‌ی پیامبر اسلام (ص) و بسیاری دیگر به شهادت رسیدند و اعضای خانواده‌ی ایشان کشته یا مورد تحقیر قرار گرفتند.
شیعیان در سراسر جهان، وبه ویژه در جنوب آسیا، تا به امروز این مصیبت را با برگزاری مراسم سوگواری مفصل و گردهمایی‌های مذهبی گرامی می‌دارند.
(تابلوی “صحنه‌ای از محرم”، اثر Sewak Ram ، Patna ، هندوستان، حدود سال ۱۸۰۷)
این اثر که در موزه ویکتوریا و آلبرت نگهداری می‌شود، یکی از معدود نقاشی‌های مرتبط با مراسم محرم است که به یک هنرمند خاص نسبت داده شده است. گفته می‌شود این اثر توسط Sewak Ram یک نقاش هندو، خلق شده است.)
رژه عزاداری محرم: سوگواری با آئین و شور
پیشاپیش این مراسم، علم (alam) حمل می‌شود و پارچه‌ای خونین و تزیین‌شده که نماد کفن شهید است، به دنبال آن حرکت میکند.
با روایت داستان‌های غم‌انگیز از نبرد کربلا، حاضران به شیوه‌ی سنتی به سوگواری و عزاداری می‌پردازند.
سپس مراسم ماتم آغاز می‌شود؛ سینه‌زنی هماهنگ‌شده در حالی که مرثیه‌ها و سروده هایی در مدح امام حسین و یارانش خوانده می‌شود.
در جنوب آسیا، از دیرباز، مراسم عزاداری ماه محرم با گردهمایی‌های بزرگ، سخنرانی‌ها و سوگواری عمومی همراه بوده است.
( نقاشی آبرنگ از مراسم محرم ، بخشی از مجموعه هاید ، توسط یک هنرمند ناشناخته که در سبک مرشد آباد کار می کرد ، حدود 1795. نوشته شده در پشت با مداد: “نواب مورشد.- در نماز “؛ با جوهر: “نواب مرشد آباد در نماز)
(“مراسم محرم” آصف الدوله ، Nawab of Oudh، گوش دادن در شب به مولوی خوانی از کتابی ارزشمند. اواخر دهه 1700-کتابخانه بریتانیا)
با توجه به ماهیت اجتماعی و عمومی این گردهمایی‌ها، سایر جوامع و ادیان مانند اهل سنت، هندوها، سیک‌ها و مسیحیان سابقه مشارکت در آنها را ، هرچند در ظرفیت‌های مختلف دارند.
با وجود اینکه محرم در طول اعصار با شور و اشتیاق گرامی داشته شده است، شواهد تصویری کمی از آن در شبه قاره قبل از اواخر قرن هفدهم وجود دارد.
به نظر می رسد این یادبود تنها پس از تهاجم اروپا به عنوان موضوعی فرعی مورد توجه قرار گرفته است.
( مراسم محرم انگلیسی – هندی در Patna، حدود اواسط قرن نوزدهم. نقاشی آبرنگ مات بر روی متریالی به نام میکا. منسوب به Shiva Lal یا ورکشاپ او)
این موضوع عجیب بنظر میرسد، چرا که سلسله‌ای از حکام مسلمان پیش از بریتانیایی‌ها بر شبه قاره حکومت می‌کردند و حتی جزئی‌ترین وقایع زندگی خود را از طریق نقاشی‌ها ثبت می‌کردند.
به نظر میرسد محرم توجه بریتانیایی‌ها را به خود جلب کرده باشد، بعضی از آنها در شرق‌شناسی افراطی خود، این عزاداری جمعی را هم عجیب و هم گیرا می‌دانستند.
بریتانیایی‌ها و اروپایی‌ها حامی مکتبی هنری به نام سبک کمپانی یا Kampani Kalamبودند.
( “مراسم محرم ، مراسم تشییع حسین ، هند” توسط H. Melville ، Fisher ، Son ، & Co. لندن,)
این نقاشی‌ها توسط هنرمندان هندی ناشناس و به طور خاص برای حامیان اروپایی در کمپانی هند شرقی بریتانیا و دیگر شرکت‌ها خلق شدند.
این سبک، عناصر سنتی مکتب مینیاتور را با شیوه‌ی غربیِ به تصویر کشیدن پرسپکتیو، اغلب با استفاده از آبرنگ، ترکیب می‌کرد.
با توجه به مراسمِ خودزنی های آیینی و نمایش‌های عزاداری عمومی پرشور در مراسم محرم، عجیب نیست که این مراسم هم اروپایی‌ها را وحشت‌زده می‌کرد و هم آنها را مجذوب خود می‌ساخت.
در نگاه اول، نقاشی‌هایی که محرم را به تصویر می‌کشند، نشان می‌دهند که چگونه این مراسم باید برای تطابق با حساسیت‌های مخاطبان اروپایی تعدیل می‌شد.
( صحنه ای در Imambara در ماه محرم” ، آبرنگ ، Patna ، حدود 1790-1800.- کتابخانه بریتانیا)
( شیعیان در حال عزاداری مقابل یک تعزیه)
Rebecca M. Brown ، استاد دانشکده‌ی هنر و فرهنگ بصریِ آسیای جنوبیِ دوران استعمار و پس از ۱۹۴۷ در دانشگاه جانز هاپکینز، بحث قابل توجهی در مورد این افسران اروپایی مطرح میکند که اغلب ناظران ناراحت اما کنجکاوِ این جشن بیگانه بودند. او ادعا میکند که این نقاشی‌ها در مقایسه با جشن‌ها ودسته های واقعی، ایستا و بدون درکِ بافت جامعه هستند
آنها اغلب فاقد بافت شهری هستند که برای جشنی که چنین در زندگی فعال شهری ریشه دارد، عجیب است. همچنین، آنها جنبه‌ی فیزیکی عزاداری را حذف کرده‌اند. محرمِ به تصویر کشیده شده در نقاشی‌های سبکِ کمپانی، هرچند جدی و ایستا هستند، اما با این حال، به ما اجازه‌ی نگاهی گذرا به حضورش در صفحات خاموشِ تاریخ تصویریِ شبه قاره می‌دهند.
در واقع عزاداری محرم در شبه قاره هند و پاکستان شاید پر رنگ تر از هر جشن و مراسم و سوگواری دیگری در جهان است و تنها اکتفا کردن به چند نقاشی بدون نشان دادن هیجان وحرارت و عشق مردم شبه قاره به حسین ابن علی و واقعه کربلا نشان دهنده سبک خاصی است که بریتانیایی ها به دنبال گسترش آن در شبه قاره بوده اند.
